බුදුවරයන් ලොව පහල වීමෙන් ලෝකයට ලැබෙන විශිෂ්ටතම ධර්මය වන්නේ අභිධර්මයයි. බුදුන් වහන්සේගේ පරමාර්ථ ධර්මදේශනාව වන්නේද, බුදුදහමේ ශරීරයද සාරය වන්නේ ද අභිදර්මයයි.
බුදුන්වහන්සේ බුදු වී සත්වන වර්ෂයේදී, තීර්ථකයන්ගේ මාන මර්ධනය පිණිස සැවැත්නුවර සමීපයේ කණ්ඩම්බ නම වෘක්ෂමුලයේ යමක මහා ප්‍රාතිහාර්ය දක්වා අතීත බුදුවරයන්ගේ චාරිත්‍රයට අනුව, තව්තිසා දේව ලොවට වැඩ දසදහසක් සක්වලින් පැමිණි දිව්‍ය බ්‍රහ්ම සමුහයා මධ්‍යයේ, මාතෘ දිව්‍ය පුත්‍රයා ප්‍රධාන කොටගෙන තෙමසකින් දේශනය නිමකළ හැකි අයුරින් හකුළුවා අභිධර්ම දේශනය කලේය.
මෙලෙස දේශනය සිදුකරන කාලයේ දිනපතා ආහාර වැලදිම් ආදියට මිනිස් ලොවට වඩිනා බුදුන් වහන්සේ උතුරුකුරු දිවයිනෙන් පිඩුසිගා, අනවතප්ප විල්තෙරට වැඩ එහිදී දන් වළදා දිවා විහරණය සදහා සදුන් වනයට වඩින සේක. ධර්ම සේනාදිපති සැරියුත් මහා තෙරුන් වහන්සේ, බුදුන් වහන්සේ දැකීමට දිනපතා එහි පැමිණෙන්නේය.
බුදුන් වහන්සේ ඒ ඒ දිනයේදී දෙව බ්‍රහ්මයන්ට දේශනා කල අභිධර්මය ඉතා සංක්ෂිප්ත කොට සැරියුත් හිමියන්ට දේශනා කරන්නේය. සැරියුත් හිමියන් බුදුන් වහන්සේගෙන් උගත් අභිධර්මය ඒ ඒ දිනවලම තමන් වහන්සේගේ අතවැසි බික්ෂුන් වහන්සේලා 500 දෙනෙකුට උගැන්වූ සේක. බුදුන් වහන්සේ අභිදර්ම දේශනය අවසන් කරනවත් සමගම ඒ භික්ෂුන් වහන්සේලා 500 දෙනාද අභිදම්මික බවට පත්විය.
අද පවතින අභිදර්ම පිටකය සැරියුත් හිමියන්, බුදුන් වහන්සේගෙන් ඉගෙන දේශනා කල අභිධර්මයය. අභිධර්මය බුද්ධ දේශනාවකි. ඇතැමෙක් අභිධර්ම පිටකය බුද්ධ දේශනාවක් නොවේය, එය පසු කාලයේ යම්කිසිවකු විසින් එකතු කරන ලද්දක්ය, ප්‍රථම ධර්ම සංගායනාවේදී සංගායනා නොවුනි යයි ද මිත්‍යා මත පල කරති. එය බුදු දහම අවලංගු කර විනාස කරන්නට මන බලනවුන්ගේ මති මාත්‍රයකි. මෙවැන්නන් බුද්දගොෂ හිමියන් අටුවා ලිවීමට පෙරද සිටි බව “අත්තසාලිනි” නම විජම් අටුවාවෙන් පෙනේ.
තථාගතයන් වහන්සේ බුදු වී සිව්වන සතියේ රතනගරයෙහි වැඩ සිට අභිධර්මය සම්මර්ශනය කලබව බුදු සසුනේ ඇති ප්‍රසිද්ද කරුණකි. ඒ පිලිබදව අභිදර්ම පොත් වල පමණක් නොව සුත්‍ර විනය අටුවා පොත් වලද දක්වා තිබේ. “බුද්ධ වංස” අටුවාව හා “සමන්තපාසාදිකා” නම් විනය අටුවාව උදාහරණ ලෙස දැක්විය හැකිය. ප්‍රථම ධර්ම සංගායනාවේදී අහිධර්ම පිටකයක් නොතිබුනයයි ඇතැමුන කියතත්, විනය පිටකයට අයත් “චුල්ලවග්ග පාලියේ” ප්‍රථම සංගායනාව විස්තර කරන “පංචසතික” කාණ්ඩයේ ත්‍රිපිටකයක් සංගායනා කල බව පැහැදිලිව සදහන් වෙයි. අභිධර්ම පිටකය එවකට නොතිබුනේ නම්, ත්‍රිපිටකයක් වීමට වෙනත් පිටකයක් තිබිය යුතුය. බුද්ද කාලයේ ත්‍රිපිටකයක්ම තිබු බවට මෙයින්ද පැහැදිලි වෙයි. දිගනිකයේ අට්ටකථා නිදානයේ සංගීති කතාව වන “සුමංගල විලාසිනියේ” අභිධර්මය සන්ගයනකල බව පැහැදිලිව දක්වා තිබේ. මේ අයුරින් අභිධර්මය බුද්ධ දේශිතයක් කියා ඔප්පු කිරීමට පැහැදිලි සාදක ඕනෑ තරම් තිබියදී, අභිධර්මය බුද්ධ දේශිතයක් නොවේය කීම හුදෙක් ධර්මය අවලංගු කිරීමට තනන මෝඩයන්ගේ හිස වචන මාත්‍රයකි.
84000 ක වූ බුදුන්ගේ ධර්මස්කන්දයේ 42000 ක් හෙවත් හරි අඩක්ම අභිධර්මය වේ. බුද්ධ දේශනය අවලංගු කරන යමෙක් වේද ඔහු බොහෝ පව රැස්කරගෙන මහත් දුකට පත් වන්නේය. යමෙක් අභිධර්මය හෝ ත්‍රිපිටකයට අයත් ධර්මය අවලංගු කරන්නේද ඔහු ධර්මය විනාශ කිරීමට තනන අයෙක් බව වටහ ගන්න.
මේ උතුම් බුද්ධ දේශනය උගෙන සසර දුකෙන් නිදහස් වීමට සියලෝ උත්සාහ කරත්වා.
පහත කොටස් රත්නපුර පැල්වාඩිය මිණිපුර අමා ශාන්ති තපෝවනයේ පණ්ඩිත, තපෝවනයේ රතන ස්වාමීන් වහන්සේ විසින් රචිත පත්‍රිකා වලින් උපුටාගෙන ඇත.
අනියත විවරණ පිරූ මහා බෝධිසත්වයන් වහන්සේ දීපංකර බුදු පියාණන් වහන්සේ අභියස නියත විවරණ ලැබූ සේක. ඉන්පසුව සාර අසංඛ්‍ය කල්ප ලක්ෂයක් පාරමී දම් පිරූ මහා බෝධිසත්වයන් වහන්සේ තුසිත දෙව්ලොවින් චුතව මහාමායා දේවිය කුස පිළිසිඳ ගත්තේ ය. වෙසක් පොහෝ දිනක ජන්මලාභය ලැබූ මහා බෝධිසත්වයන් වහන්සේ, අවුරුදු 29 දී ඇසළ පුර පසළොස්වක පොහෝ දිනක, ගිහිගෙය අත් හැර අභිනිෂ්ක්‍රමණය කළහ. වයස අවුරුදු තිස් පහේ දි ලොව්තුරා සම්මා සම්බුද්ධත්වයට පත්වූ සේක.
අප තිලෝගුරු බුදු පියාණන් වහන්සේ දේශනා කර වදාළ පර්යාප්ති ශාසනය නම් ත්‍රිපිටක බුද්ධ වචනය විනය හා ධර්මය ලෙස ප්‍රධාන වශයෙන් කොටස් දෙකකට බෙදේ.
මින් විනය පිටකයට ශ්‍රාවක ශ්‍රාවිකාවන්ගේ හික්මීම පිළිබඳව දේශනා කළ ශික්ෂා වත් පිළිවෙත් ආදිය ඇතුළත් වේ. කුඩා විශාල සෑම කරුණකින්ම සංවර බව ඇති කරමින් ඒ ඒ වැරදි වලින් මුදවා ගෙන ධ්‍යාන, මග, ඵලාදිය ලබා ගැනීමට යොමු කරවමින් ඒ ඒ ශික්‍ෂාදිය පනවා ඇත.
මින් ධර්මය පිටක දෙකකට බෙදේ. ඒ සූත්‍ර පිටකය හා අභිධර්ම පිටකය ලෙසයි. බුදු පියාණන් වහන්සේගේ බුද්ධ වචනය සම්මුති දේශනා හා පරමාර්ථ දේශනා වශයෙන් කොටස් දෙකකට බෙදිය හැකිය. මින් සූත්‍ර පිටකය සම්මුති දේශනා වලටත් අභිධර්ම පිටකය පරමාර්ථ දේශනා වලටත් අයත් වේ.
අප අමාමෑණී බුදුපියාණන් වහන්සේ සත් සතිය ගත කර, සහම්පතී බ්‍රහ්මයාගේ ආරාධනාවෙන් පසුව, පළමුවන ධර්ම දේශනාව පවත්වන්නට බරණැස් නුවර ඉසිපතන මිගදායට වැඩම කළ සේක. එහි දී පස්වග තවුසන්ට දම්සක් පැවතුම් සූත්‍රය දේශනා කළ සේක. දේශනාව අවසානයේ දී කොණ්ඩඤ්ඤ තාපසතුමා සෝවාන් වූ අතර ඒහි භික්ඛූ මහණ උපසම්පදාවෙන් පැවිදි උපසම්පදාව ද ලැබී ය. මෙය සිදුවූයේ ඇසළ පොහෝ දින යි. ඊට පසු දින දී වප්ප තවුසා ධර්මශ්‍රවණය සෝවාන් වී ඒහි භික්ඛූ මහණ උසම්පදාව ලැබූහ. භද්දිය, මහානාම, අස්සජි, තාපසවරුන් ද ඉන්පසු පසු පසු දිනවලදී සෝවාන්ව ඒහි භික්ඛූ මහණ උපසම්පදාව ලැබූහ. බුද්ධත්වයෙන් පසුව මුල් කාලයේදී පැවිදි වූ බොහෝ පින්වතුන් වහන්සේලා මග ඵල ලබා එහි භික්ඛු මහණ උපසම්පදාවම ලැබූහ. එවැනි පින්වතුන් වහන්සේලාගේ ප්‍රමාණය විසි හත්දහස් තුන්සියයක් පමණ වේ. උපසම්පදාව ලබා දෙන ක්‍රම අටක් තිබේ.
මේ පින්වතුන් වහන්සේලා අතර අග්‍රශ්‍රාවක උතුමන් වහන්සේලා දෙනමත්, අසූ මහා ශ්‍රාවකයන් වහන්සේලා සහ සියලු මහා ශ්‍රාවකයන් වහන්සේලා සිටී.
මේ පින්වතුන් වහන්සේලාට ධර්මාවබෝදය උදෙසා, උග්ගටිතඤ්ඤ, විපචිතඤ්ඤ, ණෙය්‍ය, පදපරම යන යන පුද්ගල භේදය සහ ඒ ඒ අයගේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ දියුණු නොදියුණු කම අනුව බුදු පියාණන් වහන්සේ ධර්ම දේශනා පැවැත්වූහ. මේවා සම්මුති දේශනා ලෙසද වෝහාරික දේශනා ලෙසද හදුන්වනු ලැබේ.
සම්මුති දේශනා කියන්නේ ලෝ වැසියන්ගේ ව්‍යවහාරය නොයික්මවා නොයෙක් නොයෙක් තැන් වලදී නොයෙක් නොයෙක් පුද්ගලයන්ට පහසුවෙන් ධර්මය තේරුම් වනු පිණිස දේශනා කළ ධර්මයයි. නැවත නැවතත් බෙදිය හැකි ඒ බෙදුව පසුව නැවත නැවතත් බෙදෙන වෙනත් වෙනත් නම් කියවෙන ගස්, වැල්, පොළොව, පර්වත, ගංගා, මුහුද, ස්ත්‍රී, පුරිෂ ආදී ලෝක ව්‍යවහාරයේ ප්‍රඥප්ති අනුව පිං මෝරා ආ උග්ඝටිතඥ, විපචිතඥ, ඤෙය්‍ය, පදපරම යන පුද්ගල භේදය අනුව පහසුවෙන් ධර්මාවබෝධය පිණිස කළ දේශනා යි.
බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් දේශනා කරන චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්ම දේශනාව සාමාන්‍ය දේශනාව සහ සාමුක්කංසික දේශනාව ලෙස දෙයාකාර වේ.
විවිධ තැන්වලදී කෙටියෙන් දේශනා කරන ලද චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය ඇතුලත් දේශනාවෝ සාමාන්‍ය දේශනා වේ.
නිවන් දකින්නට හේතු සම්පත් ඇති අයට බුදු පියාණන් වහන්සේ දේශනා කරන්නේ සාමුක්කංසික දේශනාවයි. එම දේශනාව , දාන කතා ශීල කතා ආදියෙන් ධර්ම දේශනා කර, ඔහුගේ සිත පිරිසිදු කර, අවසානයේ දී චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය විස්තර වශයෙන් දේශනා කරන සේක.
බුදුපියාණන් වහන්සේ විසින් දන් වළඳා අවසානයෙහි දන් දුන් දායකයන්ට දේශනා කරණ අනුමෝදනාව මඳක් වැඩිකොට දේශනා කරන විට එය දීඝ නිකාය, මජ්ඣිම නිකාය පමණ වේ. සවස් කාලයේ විහාරයට ධර්ම ශ්‍රවණයට පැමිණෙන පිරිසට දේශනා කරන ධර්මය සංයුක්ත නිකාය, අංගුත්තර නිකාය යන නිකාය දෙක පමණ වේ.
විවිධ තැන්වලදී කෙටියෙන් දේශනා කරන ලද චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය ඇතුලත් දේශනා වන සාමාන්‍ය දේශනාවෝ, සූත්‍ර පිටකයේ දීඝනිකාය, මජ්ඣිමනිකාය, සංයුත්තනිකාය, අංගුත්තරනිකාය, ඛුද්දකනිකාය යන නිකාය ග්‍රන්ථ පහ තුළ සංග්‍රහ කර තිබේ.
ලොව ඇති ඇසට පෙනෙන නොපෙනෙන සියලුම දේවල් හා වස්තූන් සෑදෙන මූල් ධාතූන් පිළිබඳව විස්තර කර දක්වමින්, එහි මුල් ධාතු ඇති වන හැටිත්, පරම්පරා වශයෙන් පවතින හැටිත් උගන්වන, නිර්වාන ධාතුවේ ස්වභාවය විස්තර වශයෙන් විභාග කර දක්වන ධර්මය අභිධර්මය යි.
අභිධර්ම යන වචනයට තේරුම් කිහිපයක් තිබේ.
- අභිවෘද්ධිමත් වූ ධර්මය
- ලක්ෂණ සහිත වූ ධර්මය
- පිදිය යුතු වූ ධර්මය
- පිරිසිඳිනා ලද ධර්මය
- අධික වූ ධර්මය අභිධර්මය යි.
පුර පසළොස්වක පොහෝ දිනක බෝධි බෝධිසත්වයන් වහත්ත්වයන් වහන්සේ සම්මා සම්බුද්ධත්වයට පත්වූ සේක. ඒ සම්මා සම්බුද්ධත්වයත් සමඟම අවබෝධ කරගත් අභිධර්මය පරීක්ෂාකර බැලුවේ, බුද්ධත්වයෙන් හතරවන සතියේ රුවන් ගෙයි වැඩ වසන විටදී ය.
අභිධර්මයේ ගැඹුරුම කොටස වන පට්ඨානය මෙනෙහි කරන විට සම්බුදු සිරුරින් සවණක් ඝණ බුදු රැස් විහිදෙන්නට විය. බුදුරැස් විහිදෙන්නට පටන් ගත්තේ අභිධර්මය මෙනෙහි කිරීමේදී ඇති වූ ප්‍රීතිය නිසා ය.
පින්බර මහා කාරුණිකයාණන් වහන්සේගේ බුද්ධත්වයෙන් වර්ෂ හතක් ගෙවුනි. රජගහනුවර සිටුතුමා රත්සදුන් පාත්තරයක් උණගස් හැට රියනක් වනතෙක් එකට බැඳ, ඒ උඩින් තබා රහතන් වහන්සේලා සිටිනවා නම් ගන්න යැයි අභියෝගයක් කළේ ය.
මුගලන් මහරහතන් වහන්සේගේ අණින් පිල්ඩෝල භාරද්වාජ මහරහතන් වහන්සේ අහසට වැඩම කර රත් සඳුන් පාත්තරය ගත්තේ ය. එය මුල්කරගෙන බුදුපියාණන් වහන්සේ සෘර්ධි ප්‍රාතිහාර්ය පාන්නට එපා යැයි භික්ෂූන් වහන්සේලාට සිල් පදයක් පැනවීය.
අන්‍ය තීර්ථකයින් බුදුපියාණන් වහන්සේටත් ඒ නිසා සෘර්ධි ප්‍රාතිහාර්ය පාන්නට බැරියැයි අභියෝගයක් කළහ. එය බාර ගත් බුදුපියාණන් වහන්සේ, ගන්ධබ්බ උයන් පල්ලා දුන් අඹ ගෙඩිය මහා අඹ ගසක් වන්නට සලස්වා, බලා සිටි සෙනඟ මැදින් අහසට වැඩම කර යමා මහා ප්‍රාතිහාර්යය පෑහ.
ඉන්පසු බුදුපියාණන් වහන්සේ හත් වැනි වස වසන්නට, තව්තිසා දිව්‍ය දිව්‍ය ලෝකයට වැඩම කළහ. එහිදී මාතෘ දිව්‍යරාජයා ප්‍රමුඛ දෙවියන්ට අභිධර්මය දේශනා කළහ.
තව්තිසා දිව්‍ය ලෝකයේ දෙවියන්ට අභිධර්ම දේශනා කරමින් වැඩ සිටියදීම බුදුපියාණන් වහන්සේ, එහි නිර්මිත බුදුරුවක් මවා, අභිධර්මය දේශනා කරන්නට සලස්වා, අනෝතත්ත විල් තෙරට වැඩම කර, එහි දී ස්නානය කර උතුරුකුරු දිවයිනට වැඩම කර, එහි දී ලබනා පිණ්ඩපාත දානය වළඳා, දිවා විහරණයට සඳුන් වනයට වැඩම කරන සේක.
එහිදී ධර්ම සේනාධිපති වූ අග්‍රසාවක සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේට, එකෙක් දේශනා කල තිබූ අභිධර්මය කෙටියෙන් දේශනා කළ සේක. සැරියුත් මහාරහතන් වහන්සේ එය ඉගෙන ගන්නට විය. ඉන් පසුව සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේගේ ශිෂ්‍ය භික්ෂූන් වහන්සේලා 500 නමකට සැරියුත් මහාරහතන් වහන්සේ විසින්ම අභිධර්මය ඉගැන්විය.
පන්සියයක් මහා රහතන් වහන්සේලා කාශ්‍යප බුදු පියාණන් වහන්සේගේ කාලයෙහි කිරි වවුලන් පන්සියයක් එක්තරා ගුහාවක ජීවත් විය. එම ගුහාවේ සිටි භික්ෂූන් වහන්සේලා දෙනමක් නිතර අභිධර්ම දේශනා කළහ. ඒ හඬ ඇසූ ඒ කිරි වවුලන් එයම අරමුණු කරමින් සිතෙහි හටගත් සමාධියෙන්, එයින් චුත වූ පසුව දෙව්ලොව උපත ලැබීය.
දෙව්ලොවින් චුත වී මිනිස් ලොව උප්පත්තිය ලැබූ ඔවුන්, බුදුපියාණන් වහන්සේ යමා මහා ප්‍රාතිහාර්ය පෑ දිනයේ දී පැහැදී, සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේ ළඟ පැවිදි විය. සැරියුත් මහාරහතන් වහන්සේ ඒ තෙරුන් වහන්සේලාට අභිධර්ම ඉගැන්වූහ. බුදුපියාණන් වහන්සේ සත්තප්පකරණයට අයත් අභිධර්ම දේශනාව දේශනා කර අවසන් වන මොහොතේම ඒ තෙරුන් වහන්සේලාද අභිධර්මය ඉගෙන ගෙන අවසන් විය.
සැරියුත් මහා රහතන් වහන්සේගේ මූලික මූලිකත්වයෙන් පින්වත් සියලුම ස්වාමීන් වහන්සේලා අභිධර්ම ඉගෙන ගන්නට විය. එක්තරා අවස්ථාවකදී ගෝසිංහ සාසාල වනයය අභිධර්මයේ සාකච්ඡා කරන භික්ෂූන් වහන්සේලා දෙනමක් කියන්නේ විශාල ලාභයක් යයි, බුදුපියාණන් වහන්සේ අභිධර්මය ඉගෙන ගත් භික්ෂූන් වහන්සේලාට ප්‍රශංසාද කළ සේක.
ගෝසිංහ සාල වනයෙහිදීම සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේ, පින්වත් භික්ෂූන් වහන්සේලාට අභිධර්මය උගන්වමින් සිටින විට එක් කරුණක් එක් භික්ෂූන් වහන්සේ නමකට වැටහුනේ ම නැත. සැරියුත් මහ රහතන් වහන්සේ විසින්ම ඒ භික්ෂුන් වහන්සේව බුදුපියාණන්වහන්සේ ළඟටකැඳවාගෙන ගියහ. බුදුපියාණන් වහන්සේ එම භික්ෂූන් වහන්සේට එම ගැටළුව විසදා දුන්හ.
අභිධර්මය බුද්ධ විෂයට අයිති ඉතාම ගැඹුරු විෂයක් වුවත් වටහා ගනිමින් ඉතා ආසාවෙන්ම ඉගෙන ගත හැකි විෂයකි. ලොවේ දී සියලුම ප්‍රශ්න විසඳන මහා ඖෂධයක් වන්නේ ද අභිධර්මයයි යි. අභි ධර්මය නැමැති යෝධ පර්වතය ඉදිරියේ වර්තමාන ලෝකයා ගේ නවීන විද්‍යාව වැලිකැටයක් තරම්වත් වැඩී නැත.
මෙහි විශේෂත්වය වන්නේ ඉදිරි කරුණු තේරුම් ගැනීමට මුල හරියටම දැනගෙන සිටිය යුතු වීමයි. මුල් කරුණු නිවැරදිව වටහා නොගත්තොත් ඉදිරියට යාම දුෂ්කර වෙයි. පිළිවෙලින් අවබෝධ කරගෙන ඉදිරියට යායුතු වේ. මේ කරුණු පිළිබඳව අවබෝධය ලබන්න, ලබන්න ඇතිවන ප්‍රීතිය නිම්හිම් නැති වෙයි.
සූත්‍ර, විනය, අභිධර්මය යන ත්‍රිපිටකයෙන් අභිධර්ම පිටකය ප්‍රකරණ නමින් හඳුන්වන පොත් හතක් ඇත.
- ධම්මසංඝණිප්ප්‍රකරණය
- විභංගප්ප්‍රකරණය
- කථාවත්ථුප්ප්‍රකරණය
- ධාතුකථාප්ප්‍රකරණය
- පුග්ගල පඤ්ඤත්ති ප්‍රකරණය
- යමකප්ප්‍රකරණය
- පට්ඨානප්ප්‍රකරණය
අභිධර්ම පිටකයෙහි මුල්ම පොත් මෙයයි. මෙහි ප්‍රධාන කොටස් හතරක් තිබේ.
- චිත්තප්පාද කාණ්ඩය
- රූප කාණ්ඩය
- නික්ඛෙපකාණ්ඩය
- අට්ඨකථා කාණ්ඩය
1. චිත්තප්පාද කාණ්ඩය චිත්ත චෛතසිකයන්ගේ විස්තර කුසල් අකුසල් ලෙසද, කාමාවචර, රූපාවචර, අරූපාවචර ලෙසද බෙදා දක්වයි.
2. රූප කාණ්ඩය අටවිසි රූපයන්ගේ විස්තර දක්වයි.
3. නික්ඛෙපකාණ්ඩය ප්‍රශ්න උත්තර ක්‍රමයෙන්, කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා ආදී මාතෘකා වලින්, එක් එක් පදයකින් සංග්‍රහ කළ යුතු ධර්ම වල ප්‍රමාණයන් දක්වයි.
4. අට්ඨ කථා කාණ්ඩය කෙටියෙන් එක් එක් පදයට අයත් ධර්මය විස්තර කරයි.
මෙම ප්‍රධාන කොටස් හතරට අමතරව සුත්තන්ත මාතිකා යැයි තවත් කොටසක් තිබේ. අටුවාවේ සඳහන් වන්නේ එය, සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේ විසින් දේශනා කරන ලද බවයි.
මෙහි සඳහන් වන්නේ ස්කන්ධ, ධාතු, ආයතන ආදිය ගැන විස්තරයි. මෙහි විභංග රාශියක් තිබේ. එයින් ඛන්ධ විභගයෙහි රූප, වේදනාදී, පඤ්චස්ඛන්ධයන් ගැන විස්තර කරයි. ආයතන විභංගයේදී චක්ඛු, සෝත, ආදී ආයතන 12 විස්තර කරයි. ධාතු විභංගයේදී චක්ඛු ධාතු, සෝත ධාතු ආදී ධාතු 18 විස්තර කරයි.
සච්චවිභංග යෙදී චක්ඛු ඉන්ද්‍රිය ආදී ඉන්ද්‍රීය 22 ගැන විස්තර කරයි. පච්චයාකාර විභංගයේදී පටිච්චසමුප්පාදයට අයිති අංග විස්තර කරයි.
සතිපට්ඨාන විභංගයේදී සතර සතිපට්ඨානය ගැන විස්තර කරයි. සම්මප්පධාන විභංගයේදී සම්‍යශ්ප්‍රධාන හතර ගැන විස්තර කරයි. ඉර්ධිපාද විභංගයේදී ඡන්දා දී ඉර්ධිපාද හතර විස්තර කරයි.
බොජ්ඣංග විභංගයේ දී සත්ත බොජ්ඣංග ගැන විස්තර කරයි. මග්ග විභංගයේදී සම්මා දිට්ඨි ආදි මාර්ග අංග අට ගැන විස්තර කරයි. ධ්‍යාන විභංගයේ දී ප්‍රථම ධ්‍යාන ආදී ධ්‍යානයන් ගැන විස්තර කරයි. අප්පමඤ්ඤා විභංගයේදී මෙත්තා කරුණා ආදි සතර බ්‍රහ්ම විහරණ විස්තර කරයි. සික්ඛාපද විභංගයේ දී පංච සීලය ගැන විස්තර කරයි.
පටිසම්භිදා විභංගයේ දී අර්ථ, ධම්ම, නිරුක්ති, පටිභාන යන පටිසම්භිදා හතර විස්තර කරයි. ඥාන විභංගයේ දී ඒක ද්වි ආදී දස විධ ආකාර ඤාණය විස්තර කරයි. ඛුද්දක වත්ථු විභංගයේදී ඒක ,ද්වි, ත්‍රිවිධ, චතුෂ්ක ආදී ලෙස බෙදා ඇති අතිරේක ධර්ම කරුණු විස්තර කරයි.
පොත අභිධර්ම පිටකයට එකතු වූයේ බුදුපියාණන් වහන්සේ පිරිනිවන්පා අවුරුදු 218 කට පසුවයි. ඒ අශෝක රජතුමාගේ කාලයේ දී, තුන්වන ධර්ම සංගායනාවේදී මූලිකත්වය දැරූ, මොග්ගලීපුත්ත තිස්ස මහ රහතන් වහන්සේගෙනි. මෙම මහරහතන් වහන්සේ මෙය සංග්‍රහ කළේ, බුද්ධ පරිනිර්වාණයේ සිට තුන්වන ධර්ම සංගායනාව දක්වා කාලය තුළ ඇතිවුණ, ශාසනික මතභේද නිරවුල් කිරීමට ය.
මෙහි වර්ග විසි තුනක් හා කතා දෙසිය දාහතක් ඇත. පර වාදයන් මර්දනය කරන්නට සකස් කළ මෙහි සම්පූර්ණයෙන් ඇත්තේ, ත්‍රිපිටකය තුළ ඇතුළත් කරුණු ම වේ. එම නිසා එය අභිධර්ම පිටකයට ඇතුළත් ය.
යමක යන්නෙහි තේරුම දෙකක් යන්නයි . හැමතැනම යෙ කේචි කුසලා ධම්මා සබ්බේ තේ කුසලා මූලා ලෙසද යේවා පණ කුසලා ධම්මාසබ්බේ තේ ධම්මා කුසලා ලෙස ප්‍රශ්න දෙක බැගින් ඇති නිසා මෙයට යමක යන නම යොදා ඇත.
මූල, ඛන්ධ, ආයතන, ධාතු, සච්ච, සංඛාර, අනුසය, චිත්ත, ධම්ම, ඉන්ද්‍රිය ලෙස යමක කොටස් දහයකට බෙදා විස්තර කර ඇත.
මෙහි ඉන්ද්‍රීය යමක යෙදී, චක්ඛු, සෝත, ඝාණ, ජිව්හා, කාය, මන, ඉත්ථි, පුරුෂ, ජීවිත, සුඛ, දුක්ඛ, සෝමනස්ස, දෝමනස්ස, උපේක්ඛා, සද්ධා, විරිය, සති, සමාධි, පඤ්ඤා, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමි, අඤ්ඤා, අඤ්ඤතාවි ඉන්ද්‍රියයන් 22 ගැන විස්තර කරයි.
පට්ඨාන ප්‍රකරණය කියන්නේ අභිධර්ම පිටකයට අයිති විශාලතම ග්‍රන්ථයයි. එසේම අතිශයින්ම ගැඹුරු ම ධර්ම කොටස් ගැන ගැඹුරින්ම විස්තර වන පොත ද මෙයයි. මෙය සතර ආකාර වේ.
- අනුලෝම පට්ඨාන
- පච්චනීය පට්ඨාන
- අනුලෝම පච්චනීය පට්ඨාන
- පච්චනීය අනුලෝම පට්ඨාන ලෙසයි.
මේවා නැවතත් තික, දුක, දුක තික, තික දුක, තික තික, දුක දුක, ලෙස පට්ඨාන හයකට බෙදා පට්ඨාන විසි හතරක් ලෙස විස්තර කෙරේ. හේතු, ආරම්මණ, අධිපති, අනන්තර, සමනන්තර, සහජාත, අඤ්ඤමඤ්ඤ, නිස්සය, උපනිස්සය, පුරේජාත, පච්ඡාජාත, ආසේවන, කම්ම, විපාක, ආහාර, ඉන්ද්‍රිය, ධ්‍යාන, මග්ග, සම්පයුත්ත, විප්පයුත්ත, අත්ථි, නත්ථි, විගත, අවිගත යන ප්‍රත්‍යයන් 24 අනුව වෙන් කොට දක්වයි.
නැවතත් මෙම පට්ඨානයන් පටිච්ච වාර, සහජාත වාර, පච්චය වාර, නිස්සය වාර, සංඝට්ට වාර, සම්පයුත්ත වාර, පහ වාර ලෙස 7කට බෙදා දක්වා ඇත.
අභිධර්ම පිටකයට ලියවුණු වෙනත් පොත් ද රාශියක් තිබෙන අතර, ඒවායින් අභිධර්මය උගන්නන්නට පහසුම පොත වන්නේ, මහා විහාරවංශික අනුරුද්ධ තෙරුන් වහන්සේ විසින් ලියන ලද අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය යි. අපද ඔබට අභිධර්මය උගන්වන්නේ ඒ අනුවයි.
භාග්‍යවත් බුදුපියාණන්වහන්සේ සම්බුද්ධත්වයට පත්ව මුල් වසර 20 ක කාලය තුළ, සංඝ රත්නය හික්මවූවේ ඕවාද ප්‍රාතිමෝක්ෂය පමණක් දේශනා කරමිනි. සංඝරත්නය හික්මවන්නට විනය නීති පනවා තිබුණේ නැත. නීති පනවන්නට අවශ්‍ය කරණ වැරදි එතෙක් සංඝරත්නය අතින් සිදුව තිබුණේ නැත. බුද්ධත්වයෙන් වසර විස්සක් ගිය තැනදී සංඝරත්නය අතින් වැරදි සිදුවන්නට ආරම්භ වූ පසුව නැවත එවැනි වැරදි සිදුනොවන්නට බුදුපියාණන්වහන්සේ විනය නීති පනවන්නට ආරම්භ කළ සේක. එම විනය නීති විනය පොත් පහක් පුරා විහිදී පවතී
- පාරාජිකපාළි
- පාචිත්තියපාළි
- මහාවග්ගපාළියා
- චුල්ලවග්ගපාළි
- පරිවාරපාළි
බුද්ධත්වයෙන් දොළොස් වැනි වස වේරංජා නුවර උදය නම් ධනවත් බමුණාගේ ආරාධනාවෙන්, වේරංජා නුවර නලේරූ කොසඹ රුක අසල පන්සලෙහි වස් වසා වැඩ සිටියදී, විනය නීති පැනවීම උදෙසා සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේ විසින් ආරාධනා කළේ ය.
අතීතයේ බොහෝ කාලයක් පැවති බුද්ධ ශාසනත් බොහෝ කාලයක් පැවතුන් නැති බුද්ධ ශාසන ගැනත් දැනගෙන, ඒ සඳහා හේතුවුණේ නවංගසත්ථු සාසනය විස්තර වශයෙන් දේශනා කිරීම සහ විනය නීති පැනවීම, කිරීම හා නොකිරීම බව දැනගෙන, සැරියුත් මහ රහතන් වහන්සේ විසින් බුදු පියාණන් වහන්සේට විනය නීති පනවන්නට මෙසේ ආරාධනා කළහ.
ස්වාමිණී භාග්‍යවතුන් වහන්ස, මේ ශාසනය දිගුකල් පවත්නට, බොහෝ කල් පවත්නට, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ශ්‍රාවකයන්ට ශික්ෂාපද පනවන සේක්වා. ප්‍රාතිමෝක්ෂය උදෙසන සේක්වා. භාග්‍යවතුන් වහන්ස, මේ ඒ සඳහා කාළය යි. සුගතයන් වහන්ස, මේ ඒ සඳහා කාළය යි.
ශාරීපුත්‍රයෙනි, බලාපොරොත්තු වන්න. ශාරීපුත්‍රයෙනි, බලාපොරොත්තු වන්න. තථාගතයන් වහන්සේ එයට කාළය දන්නවා. ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් මේ ශාසනයෙහි ආස්‍රවයන් ඉපද සිටීමට ආධාර වූ ඇතැම් ධර්මයෝ සංඝයා කෙරෙහි පහළ නොවෙද්ද, ඒ තාක් ශාස්තෘන් වහන්සේ ශ්‍රාවකයන්ට සිකපද පණවන්නේ නැහැ. පාමොක් උදෙසන්නේ නැහැ. ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් කාළයක ශාසනයෙහි ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීයධර්‍මයෝ සංඝයා කෙරෙහි පහළ වෙද්ද, ඒ කාළයේදී ශාස්තෘන් වහන්සේ එම ආස්‍රවස්ථානීය ධර්මයන් නැසීම පිණිස, ශ්‍රාවකයන්ට සිල් පද පණවනවා. පාමොක් උදෙසනවා.
ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් කල් මේ සංඝරත්නය චිරරාත්‍රයන්ගෙන් (පැවිදිව බොහෝ රාත්‍රීන් ගත කළ භික්ෂූන්ගෙන්) මහත් බවට පැමිණියේ නැද්ද? ඒ තාක් මේ ශාසනයෙහි ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීයධර්‍මයෝ පහළ වන්නේ නැහැ……
ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් කල් සංඝරත්නය යම් තාක් ස්ථවිර, මධ්‍යම, නවක වශයෙන් විපුලත්‍වයට මහත්ත්‍වයට පැමිණියේ නැද්ද? ඒ තාක් මේ ශාසනයෙහි සංඝයා කෙරෙහි ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීයධර්‍මයෝ පහළ වන්නේ නැහැ……
ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් කල් මේ සංඝරත්නය ලාභයෙන් මහත් බවට පැමිණියේ නැද්ද?, ඒ තාක් මේ ශාසනයෙහි සංඝයා කෙරෙහි ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීයධර්‍මයෝ පහළ වන්නේ නැහැ…… ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් කල් සංඝ තෙමේ බහුශ්‍රැතියෙන් මහත් බවට පැමිණියේ නැද්ද?, ඒ තාක් මේ ශාසනයෙහි සංඝයා කෙරෙහි ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීයධර්‍මයෝ පහළ වන්නේ නැහැ……
ශාරීපුත්‍රයෙනි, යම් තාක් කල් මේ සංඝරත්නය බොහෝ උගත්බවට පැමිණෙනවාද? එම කාළයෙහි මේ ශාසනයෙහි සඝ රත්නය තුළ, ඇතැම් ආස්‍රවස්ථානීය ධර්මයෝ පහළ වෙත්. එකල්හි ශාස්තෘන් වහන්සේ එම ආස්‍රවස්ථානීය ධර්ම නැසීම පිණිස ශ්‍රාවකයන්ට සිල් පද පණවයි, පාමොක් උදෙසයි.
නිරබ්බුදො හි සාරිපුත්ත, භික්ඛු සංඝො නිරාදීනවො අපගතකාළකො සුද්ධො සාරෙ පතිට්ඨිතො. ඉමෙසං හි සාරිපුත්ත පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං යො පච්ඡිමකො භික්ඛු, සො සොතාපන්නො අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො.
ශාරීපුත්‍රයෙනි, භික්‍ෂුසංඝ රත්නය තුළ මේ කාළයේ අර්බුදයක් නැහැ. දෝෂයක් නැහැ. දුස්සීල භික්ෂූන් නැහැ. භික්ෂූන් මෙකළ පිරිසුදුයි. සිල් ආදි සරුදහමෙහි පිහිටලයි ඉන්නේ. ශාරීපුත්‍රයෙනි, මේ පන්සියක් භික්ෂූන් වහන්සේ අතරෙන්, යම් පැසුළු මහණෙක් වේ ද, හෙතෙමේ සෝවාන් ය, සතර අපායෙහි ඉපදීමක් නැත. නිවණට නියත ය, සම්බෝධිය ම පිහිට කොට ඇත්තේ යයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළ සේක.
ඒ වන තෙක් කිසිදු වරදක් සිදු නොකර සිටි මෙවැනි නිර්දෝෂී පිරිසකට සිල්පද (විනය නීති) පනවන්නට හේතුවක් නැති බව බුදුපියාණන් වහන්සේ දේශනා කළ සේක.
පසු කලෙක සුදින්න භික්ෂූන් වහන්සේ අතින් වරදක් සිදු විය. ඉන්පසුව, ප්‍රයෝජන දහයක් සලකාගෙන බුදුපියාණන් වහන්සේ විසින් විනය සිල් පද පනවන ලදී. ඒවා නම්:-
මහණෙනි, එසේ වී නම් සංඝයාගේ හිත සුව පිණිස, සංඝයාගේ පහසු බව පිණිස, දුශ්ශීල පුද්ගලයන්ට නිග්‍රහය පිණිස, ප්‍රියශීල භික්‍ෂූන්ගේ ඵාසුවිහරණය පිණිස, මෙලොව දී පැමිණියැ හැකි දුක් දුරු කිරීම පිණිස, පරලොව දී පැමිණෙන දුක් නැසීම පිණිස, අපැහැදුනු අයගේ පැහැදීම පිණිස, පැහැදුනු අයගේ පැහැදීම වැඩි දියුණු වීම පිණිස, සද්ධර්‍මයාගේ චිරස්ථිතිය පිණිස, විනයානුග්‍රහය පිණිස ය ලෙස , භික්ෂූන්ට දස ආකාරයකට හිත සුව පිණිස පවතින සිකපදයක් පණවන්නෙමි. මහණෙනි, මෙසේ මේ සිකපදය උදෙසවු:
-
සංඝසුඨුතාය - සංඝයාගේ හිත සුව පිණිස, බුදුපියාණන් වහන්සේගේ වචනය පිළිගෙන මෙම සිල් පද ආරක්ෂා කරණ භික්ෂූන් වහන්සේට එය බොහෝ දිගු කලක් හිත සුව පිණිස පවතී. බුද්ධ වචනය පිළිගැනීමේ ආනිසංසත් නොපිළි ගැනීමේ ආදීනවත් දක්වමින් සිල්පද පනවනු ලැබේ
-
සංඝඵාසුතාය - සංඝයාට පහසුවෙන් වාසය කළ හැකි වීම පිණිස.
-
දුම්මඩ්කනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය - දුස්සීල පුද්ගලයාට නිග්‍රහ කිරීම පිණිස. සිල් පද පැනවීමක් කර තිබුණේ නැතිනම්, දුස්සීල පුද්ගලයා වැරදි කරන විට, ඔබ වහන්සේ මේ ඇවතට පත් වූවා යැයි චෝදනා කළ නොහැක. සිල් පද පනවා ඇති නිසා, ඒ ඒ වරදට චෝදනා කළ හැකි ය. නිග්‍රහ කළ හැකි ය.
-
පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය - ප්‍රියශීලී භික්ෂූන්ට පහසුවෙන් වාසය කිරීම පිණිස. ශික්ෂා පද පනවා නැතිනම්, ශික්ෂාකාමී භික්ෂූන් වහන්සේලා තමන් අතින් වරදක් සිදු වුණාද? නැද්ද? කියා තෝරා බේරා ගැනීමට නොහැකි වීමෙන් අපහසුවට පත් වේ. ශික්ෂා පද පනවා ඇති විට එසේ අපහසුවට පත් නොවේ. එය පහසු විහරණය පිණිස පවතී.
-
දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය - ආශ්‍රවයන්ගේ සංවරය පිණිස. මේ ජීවිතයේදී ඇතිවන ආශ්‍රවයන්ගේ සංවරය පිණිස - අසංවර භික්ෂූන්ට ඒ අසංවර කම නිසා අතින් පයින් පහර දීම්, අත් පා කැපීම්, අපකීර්තියට පත්වීම්, පසුතැවීම්, නින්දා යනාදී දුක් ඇති වෙයි. මෙතන ආසව යැයි කීවේ දුක් වලට ය. ශික්ෂා පද පැනවීම නිසා ඒවා රැකීමෙන් මේ ආශ්‍රව කියා කියන දුක් ඇති නොවේ.
-
සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය - මරණින් පසු ඇති වන දුක් නැසීම පිණිස. සිල් පද කැඩීමෙන් අසංවරයෙහි පිහිටි භික්ෂූන් වහන්සේලා, ඒ නිසා සිදුකරගත් පාප කර්ම මුල් කරගෙන මරණින් පසුව සතර අපායෙහි උපත ලබා දැඩි සේ දුකට පත් වේ. ශික්ෂාපද පනවා ඇති නිසා ඒවා රැකීමෙන් අපායෙහි ඉපදීමේ දුක නැති කරගත හැකි ය. සමනය කරගත හැකි ය.
-
අප්පසන්නානං පසාදාය - අපැහැදුනු අයගේ පැහැදීම පිණිස. ශික්ෂා පද පනවා ඇති විට ඒවා රකින භික්ෂූන් වහන්සේලා දකින නුවණැති මිනිස්සු, මේ භික්ෂූන් වහන්සේලා මෛථුනයෙන් වැළකී සිටිති. සොරකම් නොකරති. සාමාන්‍ය ජනතාව ඇලෙන ගැටෙන මුළා වන තැන්වල භික්ෂූන් වහන්සේලා ඇලෙන්නේ නැහැ, ගැටෙන්නේ නැහැ. මුළා වන්නේ නැහැ. යැයි සිතා භික්ෂූන් වහන්සේලා ගැන පැහැදීමක් ඇති කර ගනියි.
-
පසන්නානං භිය්‍යොභාවාය - පැහැදුණු අයගේ පැහැදීම වැඩි දියුණු වීම පිණිස. බුද්ධ ශාසනය ගැන පැහැදුනු ජනතාව, මේ භික්ෂූන් වහන්සේලා විකාල භෝජනාදියෙන් වැළකී සිටිති. පිළිගැන්වූයේ නැති දෙයක්වළඳන්නේ නැහැ. බුදු රජාණන් වහන්සේට පූජා කරන්නවත් මල්වත් කඩන්නේ නැහැ යනුවෙන් වඩ වඩාත් පැහැදීමක් ඇති කර ගනියි.
-
සද්ධම්මට්ඨිතියා - සද්ධර්මයේ පැවැත්ම පිණිස. ශ්‍රී සද්ධර්මය පරියත්ති, ප්‍රතිපත්ති, අධිගම (පටිවේද) ලෙස තුන් ආකාර වේ.
- පරියත්ති - සූත්‍ර, විනය, අභිධර්මය යන සම්පූර්ණ බුද්ධ වචනය
- ප්‍රතිපත්ති - ධූත ගුණ, සීල, සමාධි, විපස්සනා,
- අධිගම - සෝවාන් ආදී සතර මග, සතර ඵල නිවන් ලැබීම.
සිල් පද පනවා ඇති විට, භික්ෂූන් වහන්සේලා සිල් පදත්, එහි විභංගයත්, අනෙක් බුද්ධ වචනයත්, දැන ඉගෙන ගෙන පර්යාප්තිය සම්පූර්ණ කරයි. ඒ අනුව පිළිවෙත් පුරයි. ප්‍රතිපත්තියෙන් ප්‍රතිවේදය ලබයි. ශික්ෂා පද පනවා ඇති විට, ත්‍රිවිධ සද්ධර්මය බොහෝ කාලයක් පවතී.
-
විනයානුග්ගහාය - සතර ආකාර වූ විනයට අනුග්‍රහය පිණිස, උපකාරය පිණිස. ඒ සතරාකාරය නම්:-
-
සංවර විනය - පටිසම්භිදාමග්ග අට්ඨකතාවේ එය කිහිප ආකාරයකින් පෙන්වා තිබේ.
- සීල සංවරය - ප්‍රාතිමෝක්ෂ සංවර ය.
- සති සංවරය - ඉන්ද්‍රිය සංවරය.
- ඤාණ සංවරය - ආශ්‍රවයන් දුරු කරන මාර්ග ප්‍රඥාව.
- ඛන්ති සංවරය - සීතල උෂ්ණ ආදිය ඉවසීම.
- විරිය සංවරය - උපන් කාම විතක්ක නොපිළිගෙන දුරුකිරීම. (ආදී ලෙස)
- පහාණ විනය
- තදංග ප්‍රහාණය - ඒ ඒ විදර්ශනා ඤාණයෙන් සහ කුසලයන්ගෙන් ඒ ඒ කෙළෙස් අංග ප්‍රහාණය කිරීම.
- විෂ්කම්භණ ප්‍රහාණය - ධ්‍යාන ලැබීමෙන් නීවරණ දුරු වීම.
- සමුච්ඡේද ප්‍රහාණය - සෝවාන් ආදී මාර්ග සිත් ඇති වීමත් සමග, නැවත නූපදින ලෙස කෙලෙස් දුරු වීම.
- පටිප්පස්සද්ධි ප්‍රහාණය - සෝවාන් ආදී ඵල සිත් ඇති වීමත් සමඟ කෙලෙසුන්ගේ සංසිඳීම.
- නිස්සරණ ප්‍රහාණය - සියලු සංඛත ධර්මයන් ගෙන් තොර වූ නිවන (පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨ කථා)
- සමථ විනය - යම් අධිකරණයක් සමථයට, සංසිඳවීමට, අනුගමනය කරන විනය
- සම්මුඛා විනය
- සති විනය
- අමූළ්හ විනය
- පඤ්ඤාතකරණ
- යේභුය්‍යසිකා
- තස්ස පාපිය්‍යසිකා
- තිණවත්ථාරක (චුල්ලවග්ගපාලි සමථක්ඛන්ධක)
- ප්‍රඤ්ඤප්ති විනය - පනවන ලද සිල්පද (මාතිකා) ඒ පනවන ලද ශික්ෂා පද, පවත්වාගෙන ආ සංඝ පරම්පරාව මෙසේ යි.
පරමාර්ථ දේශනා කියන්නේ ලෝ වැසියන්ගේ ව්‍යවහාර සීමාව ඉක්මවා ගිය නැවත නැවතත් නො බෙදෙන පරම සත්‍ය වශයෙන් ඇති සැබෑම සත්‍ය කරුණුයි . ලෝ වැසියන්ගේ සාමාන්‍ය ව්‍යවහාරයට හාත්පසින්ම වෙනස් වුන කුසල අකුසල ධර්ම , ස්ඛන්ධ , ධාතු ,ආයතන ආදී ලෙස ඇති සත්‍ය වශයෙන්ම ඇති සම්පුර්ණ සත්‍ය පරමාර්ථ දේශනාවයි . සිත , චෛතසික පනස් දෙක , රූප විසි අට හා නිවන යන ධර්ම අසූ දෙක ගෙන කළ දේශනාව පරමාර්ථ දේශනාවයි. ඒවා විස්තර වන්නේ අභිධර්ම පිටකයේ ය.
චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය අවබෝධ කර ගැනීමට නුවණැති සියළු දෙනා කටයුතු කළ යුතුය. එයට උපකාර වන මාර්ග ප්‍රතිපදාව සඳහා මේ පරමාර්ථ ධර්මයෝ දැන ඉගෙන ගෙන සිටිය යුතුමය . සූත්‍ර දේශනා වල සඳහන් වන ධර්මය නිවැරදිව තේරුම් ගන්නත් විදර්ශනා භාවනා නිවැරදිව වඩා ප්‍රතිඵල ලබා ගන්නත් ධර්මඤාණය නිවැරදිව තිබිය යුතුමය. ධර්මඤාණය නිවැරදි නැත්නම් එය ධර්මයේ නම ඇතත් මිථ්‍යා දෘෂ්ඨියක් වන නිසා එම ගමන අති භයානක වේ. නුවණැත්තෝ නිවැරදි ධර්මඤානණය ලබා ගන්නට අභිධර්මය ඉගෙන ගත යුතුමය .
සුත්‍ර දේශනා වලදී පුද්ගල භේදයන් අනුව විවිධ ආකාරයට දේශනා කර ඇති එකම දහම් කරුණු වල නිවැරදි අදහස දැන ගැනීමට හැකි වීම.
පින් මොනවාද පව් මොනවාද කියා හරියට දැන ගත හැකි වීමත් පින් වල ඇති බලයත් පව් වල ඇති බලයත් ඒවා නිසා සත්ත්වයින්ට සැප දුක් ලැබෙන සැටිත් හරියටම තේරුම් ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
දෙවිවරු ගැනත් , බ්‍රහ්මයෝ ගැනත් අපා ගත සත්වයෝ ගැනත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
සමථ භාවනා ගැනත් , විදර්ශනා භාවනා ගැනත් ධ්‍යාන හා මාර්ග ඵලයන් ගැනත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
නැවත නැවත උපදින විදිහත් , උපන් අය මිය යන විදිහත් , සත්ත්වයින්ව පාලනය කරන සර්වබලධාරියෙකු නැති බවත් , එහෙත් සත්ත්වයා පංචවෝකාර ,චතුවෝකාර ,ඒක වෝකාර වන විදිහත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
භවයෙන් භවයට යන එකම සිතක් නැති බවත් , ආත්මයක් කියා දෙයක් නැති බවත් , පඤ්චස්ඛන්ධය පවා නොවෙනස්ව පවතින්නේ නැති බවත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
සංසාර චක්‍රය ගැනත් එහි කිසිවක් කිසිවෙකු මෙහෙය වන්නේ නැති බවත් , සියල්ල හට ගන්නේ හේතුන්ගෙන් බවත්, ඒ හේතු ඵල සියල්ල මේවා මේවා බවත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
ධර්මය අසන්නත් දහම් පොත් පත් කියවන්නත් එම ඇසූ කියවූ ධර්මය නිවැරදිව තේරුම් ගන්නත් හැකි වන්නේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි.
නිවන ගැනත් , නිවන අවබෝධ කර ගැනීම සඳහා යා යුතු මග ගැනත් නිවැරදිව දැන ගත හැක්කේ අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමෙනි. අභිධර්මය ඉගෙන ගන්නවාය කියන්නේ තිලෝගුරු බුදු පියාණන් වහන්සේ අවබෝධ කර ගත් ධර්මය ගැන ස්වල්ප මාත්‍රයක වැටහීමක් ඇති කර ගැනීමකි. ඒ ස්වල්ප මාත්‍රය ඔබව සසර දුකින් නිදහස් කරන නිවැරදි මගම වේ.
කිසිදු ඇසකින් දැකිය නොහැකි , මනුෂ්‍ය ඤාණයට නොව දිව්‍ය ඤාණයටවත් හසු නොවන, බෙදා වෙන් කොට දැකිය හැකි , සර්වඥතා ඤාණයෙන් පමණක් දැක දේශනා කළ යුතු ධර්ම රාශිය පරමාර්ථ ධර්ම ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. නැවත නොබෙදිය හැකි, ඇසින් දැකිය නොහැකි, ද්‍රව්‍ය නොවන ක්‍රියා විශේෂයන් වන මේ පරමාර්ථ ධර්ම වැටහෙන්නේ ධර්ම ඤාණය දියුණු වන විටය.
මනුෂ්‍යයෙක්,දෙවියෙක,සත්‍වයෙක්, පුද්ගලයෙක් කියා කෙනෙක් හෝ දෙයක් නැති බවත් එසේ හඳුන්වන්නේ නාම රූප ධර්ම ගොඩකට බවත් ධර්ම ඤාණය මෝරන විට වැටහෙන්නට පටන් ගනී. විදර්ශණා භාවනා වඩන යෝගාවචරයෙකුට මේ නාම රූප ධර්මයන්ගේ සැබෑම ලක්ෂණය අනිත්‍ය , දුක්ඛ , අනාත්ම යන ත්‍රිලක්ෂණය බව මෙනෙහි කරන විට කුසල සිත් වල යෙදෙන බලවත් ප්‍රඥාව ඔහුගේ කෙලෙස් ධර්ම නසා ලෝකෝත්තර මාර්ග ඤාණයන් අවබෝධ වේ.
අභිධර්මයෙහි සඳහන් වන සියළුම ධර්ම පරමාර්ථ ධර්ම ලෙස සතරක් වේ. ඒවා නම්
- චිත්ත පරමාර්ථය
- චෛතසික පරමාර්ථය
- රූප පරමාර්ථය
- නිර්වාණ පරමාර්ථය යි.
පරමාර්ථ ධර්ම හතරට අයත් නොවන වෙනත් කිසිදු ධර්මයක් නැත. මේ පරමාර්ථ ධර්ම ඇසට නොපෙනේ. ද්‍රව්‍ය වලට ඇතුළත් නොවේ. ක්‍රියා මාත්‍ර වූ ශක්ති විශේෂයක් පමණි. එසේ ම සත්‍ය වූ විද්‍යාමාන වන නොබෙදිය හැකි සිතින්ම අවබෝධ කළ යුතු ගැඹුරුම ධර්ම කොටසකි.
ආරම්මණ විජාණන ලක්ඛණාං චිත්තං අරමුණු දැන ගැනීමේ ස්වභාවය සිතයි. සත්‍වයින්ගේ සිතට චිත්ත පරමාර්ථය කියා කියනු ලැබේ. සිත කියා කියන්නේ අරමුණු දැනීමේ ශක්තියටයි. චිත්තය , මනස විඤ්ඤාණය යන නම් රාශියකින් හඳුන්වන්නේත් මේ සිතමයි. රූප දැකීම , ශබ්ද ඇසීම, ගඳ දැනීම , රස දැනීම , ස්ඵර්ශය දැනීම , වෙනත් නොයෙක් දේ සිතීම යනාදී දැනීම් සියල්ලම සිතය .ඒ දැනෙන දේ වලට අරමුණ කියා කියනු ලැබේ. අරමුණක සම්බන්ධයක් නැතිව සිතක් ඇති වන්නේ නැත.
සිත් ඇති වීමේ ප්‍රධාන හේතුව පැවත එන සිත් පරම්පරාවයි. අරමුණ ආදී හේතුන්ට සිත් ඉපද විය හැක්කේ ඒ නිසාය. මිනිස් ශරීරයක සිත පවතින්නේ හෘදය වස්තුව මැද දොඹ ඇටයක් පමණ කුඩා වලක අඩ පතක් පමණ පිරී පවතින ලේ ඇසුරු කර ගෙනය.
සිත් අසු නවයක් (89) තිබේ.ලෝකෝත්තර සිත් ධ්‍යාන වශයෙන් බෙදෙන විට සම්පුර්ණ සිත් එකසිය විසි එකක් (121) ලැබේ. සුත්‍ර ක්‍රමයට චක්ඛු විඤ්ඤාණ, සෝත විඤ්ඤාණ ආදී ලෙස ආයතන භේදයෙන් සිත් ඇත්තේ හයකි.
සිත සමග එකටම ඉපිද , එකටම නිරුද්ධ වන , සිතේ අරමුණම ගෙන සිත උපදින තැනම උපදින යන ලක්ෂණ හතර ඇති ධර්ම සමුහය චෛතසික ධර්ම වේ. සිත සමගම පවතින සිතේ ස්වභාවය දැන ගැනීමට උපකාර වන ශක්ති විශේෂය චෛතසික ධර්ම යි.
චේතසි නියුත්තා ධම්මා චේතසිකා සිතෙහි යෙදෙන සිතට ඇතුලත්වම ඇතිවන ධර්මයෝ චෛතසික නම් වේ. චෛතසික පනස් දෙකක් (52) තිබේ. බෙහෙත් වර්ග කිහිපයක් යොදා උණු කරගත කෂායේ ජලය සිත මෙන් ද ඒ බෙහෙත් රසය චෛතසික මෙන්ද සැලකිය යුතුය.
රූප පරමාර්ථය ඉහත සඳහන් කළ චිත්ත, චෛතසික නාම පරමාර්ථ ධර්ම වලට වඩා වෙනස් ක්‍රියා විශේෂයක් වේ. පඨවි, ආපෝ, තේජෝ, වායෝ යන මහා භූත රූප හතරත් (4) රූප උපදවන රූප වන ඒ මහා භූත රූපයන්ගෙන් හට ගත් උපාදාය රූප විසි හතරත් (24) යන රූප විසි අට (28) රූප පරමාර්ථය වේ.
රුප්පතී ති ඛො භික්ඛවෙ! තස්මා රුපන්ති වුච්චති සීතල උණුසුම වැනි විරුද්ධ දෙය හා එක්වී විකාරයට පත් වන නිසා විරුද්ධ ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් පහර ලබන නිසා විනාශ වන නිසා මේ ධර්ම සමුහය රූප කියා හඳුන්වනු ලැබේ. චිත්ත චෛතසිකයන් ඉතා සියුම් නිසා සීතල උණුසුමාදී විරුද්ධ ධර්ම සමග ගැටෙන්නේ නැත. එහෙත් රූප නිතර විරුද්ධ ධර්ම සමග ගැටී විකාරයට පත් වේ.
චිත්ත, චෛතසික, රූප යන පරමාර්ථ ධර්මයන් ඇති වන්නේ ඒවා ඇති වන්නට නිසි හේතූන් එක් රැස් වීමෙනි. ප්‍රත්‍යයෙන් ඇති කරන නිසා ඒවාට සංඛත ධර්මයෝ කියා කියනු ලැබේ. සංඛත ධර්ම වල ස්වභාවය ඒවා ඇති වීමෙන් පසුව මොහොතක්වත් පවතින්නේ නැතිව බිඳී යාමයි. ඒ නිසා ඒවා අනිත්‍ය ධර්මයෝය. නිර්වාණය එසේ නොවේ.
නිර්වාණ ධාතුව යම් කිසි හේතුවකින් හටගැන්විමක් නැතිවම ඇති ධර්මයකි. හේතුවකින් හට ගැන්වීමක් නැතිවම ඇති ධර්මයක් නිසා එයට අසංඛත ධාතුව කියා කියනු ලැබේ.
මහා බෝධිසත්වයන් වහන්සේගේ සම්මා සම්බුද්ධත්වයේ සිට, පරිනිරිවාණය දක්වා කාලසීමාව තුළදී ත්‍රිපිටකය අංග සම්පූර්ණ විය. දම්සක් පැවතුම් සූත්‍රපේ සිට මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රය දක්වා සූත්‍ර දේශනා ඇතුළත් සූත්‍ර පිටකයත්, බුද්ධත්වයනේ හත්වෙනි වර්ෂයේ දී දේශනා කළ අංග සම්පූර්ණ ප්‍රකරණ ග්‍රන්ථ වලට ඇතුළත් අභිධර්මයත්, ‘නිරබ‍බුදො හි සාරිපුත්ත, භික‍්ඛුසඝා නිරාදීනවො අපගතකාළකො සුදෙධා සාරෙ පතිට‍්ඨිපතා.’ ‘ශාරීපුත්‍රයෙනි, භික්‍ෂුසඞ්ඝ රත්නය තුළ මේ කාළයේ අර්බුදයක් නැහැ. දෝෂයක් නැහැ. දුස්සීල භික්ෂූන් නැහැ. භික්ෂූන් මෙකල පිරිසිදුයි.’ ලෙස දේශනා කළ ප්‍රථම බෝධියට පසු කාලයේදී, භික්ෂු සංඝරත්නය තුළ අර්බුද, දෝෂ, අපිරිසිදු කම් බිහිීමත් සමග පනවන්නට ආරම්භ කළ විනය ශික්ෂා පද, බුදු පියාණන් වහන්සේගේ පිරිනිවන්පෑමත් සමඟම පනවා අවසන් විය.
මේ ආකාරයට බුදු රජාණන් වහන්සේ ජීවමානව වැඩසිටියදී, අංග සම්පූර්ණව දේශනා කර තිබූ නවංග සත්ථු ශාසනය නම් ත්‍රිපිටකය සහ ඒවායේ අර්ථ විවරණය සහිත අටුවා අජාසත්ත මහ රජුගේ අනුග්‍රහය ඇතිව, මහා කාශ්‍යප මහරහතන් වහන්සේගේ මූලිකත්වයෙන් පවත්වන ලද පළමු වැනි ධර්ම සංගායනාවේදී, මැනවින් සංග්‍රහ කරණ ලදී.
‘විවිධවිසෙසනයත්තා - විනයනතො වෙව කායවාචානං
විනයත්ථවිදූහි අයං - විනයො විනයොති අක්ඛාතො.’
‘විවිධ නය ඇති බැවින්, විශේෂ නය ඇති බැවින්, කය වචනය දෙක හික්මවන හෙයින්, මේ විනය, විනය යැයි කියන ලදී’
‘අත්ථානං සූචනතො - සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච ‘සුත්ත’න්ති අක්ඛාතං.’
‘අර්ථය ප්‍රකාශ කරන නිසාද, මනාව අර්ථ කියන ලද නිසාද, අර්ථය රැස් කරන නිසාද, අර්ථ වගුරුවන නිසාද, මනාව පාලනය කරන නිසාද, සූත්‍රයක් නූලක් හා සමාන නිසාද සූත්‍රය, සූත්‍රය යැයි කියන ලදී.’
‘යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො - සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා වුත්තාධිකා ච ධම්මා - අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො.’
‘යමක් සෘද්ධිමත්ද, ලක්ෂණ සහිත ද, පූජිත ද, පිරිසිඳින ලද ද, අධික ධර්මය කියන ලද ද, එහෙයින් අභිධර්මයෙහි කියන ලදී.’
‘චතුත්තිංසෙව සුත්තන්තා - තිවග්ගො යස්ස සඞ්ගහො
එස දීඝනිකායොති - පඨමො අනුලොමිකො.’
‘යම් නිකායක සංග්‍රහයක සූත්‍ර 34 කින්ත ද, වර්ග තුනකින් යුක්ත ද ඒ පිළිවෙලින් පළමු දීඝනිකාය යි’
‘දියඩ්ඪසතසුත්තන්තා - ද්වෙ ච සුත්තානි යත්ථ සො
නිකායො මජ්ඣිමො පඤ්ච - දසවග්ගපරිග්ගහො.’
යම් නිකායක සූත්‍රාන්ත එකසිය පනස් දෙකක් වේද, වර්ග පසළොසකින් සංග්‍රහ කරන ලද ද ඒ මජ්ඣිම නිකායයි,
‘සත්ත සුත්තසහස්සානි - සත්ත සුත්තසතානිච
ද්වාසට්ඨි සෙව සුත්තන්තා - එසො සංයුත්තසඞ්ගහො.’
‘සංයුත්ත නිකාය කවරේද? දේවතා සංයුත්ත ආදී වශයෙන් සිටි ඕඝතරණ සූත්‍රය ආදී වූ සත් දහස් සත් සිය හැට දෙකක් සූත්‍රයෝ ය.’
‘නව සුත්තසහස්සානි - පඤ්ච සුත්තසතානිච
සත්තපඤ්ඤාසසුත්තානි - සඞ්ඛ්‍යා අඞ්ගුත්තරෙ අයං.’
‘අංගුත්තර නිකාය කවරේද? එක් අංගය අතිරේක වශයෙන් සිටි, චිත්ත පරියාදාන ආදී වූ නව දහස් පන්සිය පනස් හතක් සූත්‍රයෝ ය.’
‘ඨපෙත්වා චතුරොපෙතෙ - නිකායෙ දීඝආදිකෙ
තදඤ්ඤං බුද්ධවචනං - නිකායො ඛුද්දකො මතොති.’
‘දීඝ නිකාය ආදී සතර නිකායන් හැර, අන්‍ය වූ බුද්ධ වචනය, ඛුද්දක නිකාය යැයි දන්නා ලදී’
නවංගසත්ථු සාසනය අනුව නිකාය පහ බෙදන ආකාරය.
- සුත්ත - උභතෝ විභංගය, නිද්දේස, ඛන්ධක, පරිවාර, සුත්ත නිපාතයෙහි මංගල සූත්‍රය, රතන සූත්‍රය, නාලක සූත්‍රය, තුවකට සූත්‍රය හා වෙනත් සූත්‍රය නමක වූ තථාගත වචනය සූත්‍ර වේ.
- ගෙය්‍ය - සියලුම ගාථා සහිත සූත්‍ර ගෙය්‍ය නම් වේ. සංයුත්ත නිකායෙහි මුළු සගාථක වර්ගයම මීට අයත්ය.
- වෙය්‍යාකරණ - මුළු අභිධර්ම පිටකයත්, ගාථා රහිත සූත්‍ර, ඉහත කී අෂ්ඨාංගයන්ට සංග්‍රහ නොවූ වෙනත් යම් බුද්ධ වචනයක් වේද, ඒවා මීට අයත්ය.
- ගාථා - ධම්මපද, ථෙරගාථා, ථෙරීගාථා, සුත්ත නිපාතයේ සූත්‍ර නාමික නොවූ ශුද්ධ ගාථා ද ගාථා වේ.
- ඉතිවුත්තක - ‘වුත්ත හේතං භගවතා’ යන ආදී නයින් පැවති එකසිය දහයක් සූත්‍රාන්තයෝ ඉතිවුත්තක වේ.
- ජාතක - අපණ්ණක ජාතකය ආදී වූ පන්සිය පනසක් ජාතක, ජාතක වේ.
- අබ්භුතධම්ම - ‘චත්තාරෝ මේ භික්කවේ අච්ඡරියබ්භූතා ධම්මා ආනන්දෝ’ යන ආදී නයින් පැවති සියලුම ආශ්චර්ය්‍ය අද්භූත ධර්ම ප්‍රතිසංයුක්ත වූ සූත්‍රාන්තයෝ අබ්භූතධම්ම වේ.
- වේදල්ල - චුල්ලවේදල්ල, මහා වේදල්ල, සම්මා දිට්ඨි, සක්කපඤ්හ, සංඛාර භාජනීය, මහා පුණ්ණම සුත්ත, ආදී වූ වේදයත්, තෘෂ්ටියත් ලබමින් විචාරන ලද සියලුම සූත්‍රාන්ත වේදල්ල වේ.
මේ නවංගසත්ථු සාසනය ධර්මස්කන්ධ වශයෙන් අසූහාර දහසක් වේ.
‘ද්වාසීති බුද්ධතෝ ගණ්හිං - ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො
චතුරාසීති සහස්සානි - යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො ති’.
(ආනන්ද ථෙරගාථා. 1027)
අසූ දෙදහසක් ධර්මස්කන්ධ බුදුරජාණන් වහන්සේගෙන් ඉගෙන ගතිමි. දෙදහසක් ධර්මස්කන්ධ දම් සෙනෙවි සැරියුත් මහ රහතන් වහන්සේ ආදී තෙරුන් වහන්සේලා ගෙන් ඉගෙන ගතිමි. යම් ධර්මයක් මාගේ හදවතේ පවතීද, ඒ ධර්මය සුවාසු දහසක් වෙයි’ යැයි ආනන්ද තෙරුන් වහන්සේ එසේ දේශනා කළහ.
මේ උතුම් ත්‍රිපිටකය අනාගතයට පවත්වා ගෙන යෑමට ඇති ප්‍රභල වැඩපිළිවෙළක් ද සකස් කරන ලදී. ඒ අනුව
- විනය පිටකය උපාලි මහරහතන් වහන්සේ ප්‍රමුඛ ශිෂ්‍ය පරම්පරාවටත්,
- සූත්‍ර පිටකයේ,
- දීඝ නිකාය - ආනන්ද මහරහතන් වහන්සේ ප්‍රමුඛ ශිෂ්‍ය පරම්පරාවටත්,
- මජ්ඣිම නිකාය - සාරිපුත්ත මහරහතන් වහන්සේගේ ශිෂ්‍ය පරම්පරාවටත්,
- සංයුත්ත නිකාය - මහා කාශ්‍යප මහරහතන් වහන්සේගේ ප්‍රමුඛ ශිෂ්‍ය පරම්පරාවටත්,
- අංගුත්තර නිකාය - අනුරුද්ධ මහරහතන් වහන්සේ ප්‍රමුඛ ශිෂ්‍ය පරම්පරාවටත්,
- ඛුද්දක නිකාය - ඉහත සඳහන් කළ සියලුම මහ රහතන් වහන්සේලාටත් පවරණ ලදී. අභි ධර්මය අයත් වන්නේ ඛුද්දක නිකායටයි.
- අභිධර්ම පිටකය පවත්වාගෙන ආ ආචාර්ය පරම්පරාව වන්නේ,
- සාරිපුත්ත තෙරුන් වහන්සේ
- භද්දජි තෙරුන් වහන්සේ
- සොභිත තෙරුන් වහන්සේ
- පියජාලී තෙරුන් වහන්සේ
- පියපාල තෙරුන් වහන්සේ
- පියදස්සී තෙරුන් වහන්සේ
- කොසියපුත්ත තෙරුන් වහන්සේ
- සිග්ගව තෙරුන් වහන්සේ
- සන්දෙහ තෙරුන් වහන්සේ
- මොග්ගලිපුත්ත තෙරුන්ත වහන්සේ
- සුදත්ත තෙරුන් වහන්සේ
- ධම්මිය තෙරුන් වහන්සේ
- දාසක තෙරුන් වහන්සේ
- සොණක තෙරුන් වහන්සේ
- රේවත තෙරුන් වහන්සේ
යන මහරහතන් වහන්සේලාගේ මූලිකත්වයෙන් එකල වැඩ සිටි සියලු මහරහතන් වහන්සේලා විසින් තුන්වැනි ධර්ම සංගායනාව දක්වා ගෙන එන ලදී.
ඉන්පසුව ඒ මහා රහතන් වහන්සේලාගේ ශිෂ්‍යානුශිෂ්‍ය පරම්පරාව විසින් ගෙන එන ලදි. දඹදිවින් ලංකාවට
‘තතො මහින්දො ඉට්ටියො - උත්තියො සම්බලො
පණ්ඩිතො භද්දනාමො ච - එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා.’
මහින්ද, ඉට්ඨිය, උත්තිය, සම්බල, භද්දසාල යන මහරහතන් වහන්සේලා විසින් දඹදිවින් ලංකාවට ගෙන එන ලදී.
එතැන් පටන් වළගම්බා රජුගේ සමයේ ත්‍රිපිටකය ග්‍රන්ථාරූඪ කරන තෙක් එම ශිෂ්‍ය පරම්පරාවෙන් පවත්වාගෙන එන ලදි.
අභිධම‍්මනයඤ‍්ඤු’ හං - කථාවත්‍ථුවිසුද‍්ධියො,
සබෙබසං විඤ‍්ඤපෙත්‍වාන - විහරාමි අනාසවො.
අභිධර්‍මක්‍රම දන්නා වූ මෙම දශකථාවස්තුවෙහි විශුද්ධීන් සියල්ලනට අවබොධ කරවා ආශ්‍රව රහිත ව වෙසෙමි.
- (පුණ්ණ මන්තානිපුත්ත ථේර ගාථා)
‘න විවණෙණතුකාමා ඉඞ‍්ඝ තාව සුත‍්තනෙන වා ගාථායො වා අභිධම‍්මං වා පරියාපුණස‍්ස, පච‍්ඡාපි විනයං පරියාපුණිස‍්සසීති භණති උම‍්මත‍්තකස‍්ස ආදිකම‍්මිකස‍්සාති.’
නො ගරහනු කැමැත්තේ දැන් පළමු කොට සූත්‍රාන්තයන් හෝ ගාථා හෝ අභිධර්මය හෝ හදාරව. පසු වැ විනය ද හදාරවයි බෙණේ නම් ඇවැත් නොවේ. උම්මත්තකහට ආදිකම්මිකහට ඇවැත් නැති.
- (පාචිත්තිය පාලිය - විපල්ඛන සික්ඛා පදය)
‘පඤ‍්චහි භික්ඛවෙ, අඩෙගහි සමන‍්නාගතෙන භික‍්ඛුනා උපසම‍්පාදෙතබබං, නිස‍්සයො දාතබෙබා. සාමණෙරො උපටඨාපෙතබෙබා. පිටිබලො හොති අනෙතවාසිං වා සද‍්ධිවිහාරිං වා අභිසමාචාරිකාය සික‍්ඛාය සක‍්ඛාපෙතුං, ආදිබ්‍රහ‍්මරියකාය සික‍්ඛාය විනෙතුං, අභිධමෙම විනෙතුං, අභිවිනයෙ විනෙතුං, උප‍්පන‍්නං දිට‍්ඨිගතං ධම‍්මතො විවෙචෙතුං, ඉමෙහි ඛො භික්ඛවෙ පඤ‍්චහඩෙහි සමන‍්නාගතෙන භික‍්ඛුනා උපම‍්පාදෙතබබං. නිස‍්සයො දාතබෙබා. සාමණෙරො උපටඨාපෙතබෙබා.’
මහණෙනි, කරුණු පසකින් යුත් මහණහු විසින් උපසපන් කළ යුතු ය. නිස්සය දිය යුතුය. සාමණෙර තෙමේ උපස්ථාන ස්ථාන කරවිය යුතු ය . අතවැසියා හෝ සද්ධිවිහාරිකයා හෝ සසුන් පිළිවෙතට සුදුසු ආචාරශික්‍ෂාවෙහි හික්මවන්නට, මාර්‍ගබ්‍රහ්මචය්‍යීයට ආදි වූ සිකපදපයහි හික්මවන්නට, අභිධර්මයෙහි හික්මවන්නට, සියලු විනය පිටකයෙහි හික්මවන්නට, උපන් මිසදිටු ධර්‍මානුකූලව තොර කරන්නට, පොහොසත් වූයේ වේ ද, මහණෙනි, මේ කරුණු පසින් යුත් මහණහු විසින් උපසපන් කළ යුතුය. නිස්සය දිය යුතු ය. සාමණෙර තෙමේ උපස්ථාන කරවිය යුතු ය.
- (මහාවග්ගපාලිය, බුද්ධ ජයන්ති මුද්‍රණය, පිටු අංක 160)
‘ආරඤ‍්ඤකෙන’ හාවුසො භික‍්ඛුනා අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ යොගො කරණීයො. සනතාවුසො ආරඤ‍්ඤකං භික‍්ඛුං අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ පඤහං පුච‍්ඡිතාරො. සචෙ ආවුසො ආරඤ‍්ඤකො භික්ඛු අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ පඤහං පුටෙඨා න සම‍්පායති, තස්ස භවනති වත‍්තරො: කිම‍්පනිමස‍්සායස‍්මසතො ආඤ‍්ඤකස‍්ස එකස‍්සාරඤ‍්ඤ‍ෙ සෙරිවිහාරෙන, යො අයමායස‍්මා අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ පඤහං පුටෙඨාන සම‍්පායතී’ තිස්ස භවනෙති වත‍්තාරො. තස්මා ආරඤ‍්ඤකෙන භික‍්ඛුනා අභිධමෙම අභිවිනයෙ යොගො කරණීයො.’
ඇවැත්නි, ආරණ්‍යක මහණහු අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි පැන පුළුවුස්නාහු ඇත. ඉදින් ඇවැත්නි, ආරණ්‍යක මහණ අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි පැන පුළුවුස්නා ලදුයේ සම්පාදනය කොට නො කියහෙයි ද, එකල්හි ඔහුට නුගුණ කියන්නාහු වෙති: ’ මේ ආයුෂ්මත් ආරණ්‍යකහට එකලා වැ අරණ්‍යයෙහි ස්වච්ඡන්‍දවිහරණයෙන් කිම? මේ ආයුෂ්මත් අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි පැන පුළුවුස්නා ලදුයේ සම්පාදනය කොට නො කිය හේ’ යි ඔහුට නුගුණ කියන්නාහු වෙති. එහෙයින් ආරණ්‍යක මහණහු විසින් අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි යෝග කටයුත්තේ යැ.
- (ගුලිස්සානි සූත්‍රය, මජ්ඣිමනිකාය)
‘පුන චපරං සුභූති, භික්ඛු ධම්මකාමො හොති පියසමුදාහාරො අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ උළාරපාමොජ්ජො. යම්පි සුභූති භික්ඛු ධම්මකාමො හොති පියසමුදාහා අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ උළාරපාමොජ්ජො. ඉදම්පි සුභූති සද්ධස්ස සද්ධාපදානං හොති.’
තවද සුභූතියෙනි, මහණ, තෙවලා දහම් කැමතියේ ප්‍රිය සමුදාහාර ඇතියේ අභිධර්මයෙහි ද අභිවිනයෙහි ද උදාර ප්‍රාමොද්‍යය ඇතියේ වෙයි. සුභූතියෙනි, යම් හෙයකින් මහණ ධර්‍මකාම ඇතියේ ප්‍රිය සමුදාහාර ඇතියේ අභිධර්මයෙහි ද අභිවිනයෙහි උදාර ප්‍රාමොද්‍යය ඇතියේ වේ නම්, සුභූතියෙනි, මෙ ද ශ්‍රාද්ධයාගේ ශ්‍රද්ධාපදානය වෙයි.
- (සුභූති සූත්‍රය, අංගුත්තර නිකාය)
‘පුන චපරං භික්ඛවෙ භික්ඛු ධම්මකාමො හොති පියසමුදාහාරො භික්ඛවෙ භික්ඛු අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ උළාරපාමොජ්ජො. යම්පි භික‍්ඛසව භික්ඛු ධම‍්මකාසමා ස ාති පියෙමුදා ාසො අභිධසම‍්ම අභිවිනසය උළාෙපාසමාසජා අයම‍්පි ධසම‍්මා නාථකෙසණා.’
තවද මහණෙනි, මහණ තෙවළා දහම් කැමැතියේ පරහට දහම් දෙසනු කැමැතියේ අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි මහත් ප්‍රාමොද්‍යය ඇතියේ වෙයි. මහණෙනි, යම් හෙයකින් මහණ දහම් කැමැතියේ පරහට ප්‍රිය දේශනා ඇතියේ අභිධර්මයෙහි අභිවිනයෙහි මහත් ප්‍රාමොද්‍යය ඇතියේ වේ නම්, මෙ ද නාථකරණ ධර්‍මයෙකි.
- (පඨම නාථකරණ සූත්‍රය, අංගුත්තර නිකාය)
සූත්‍ර සහ විනය පිටකයන් පුරා මෙවැනි තැන් තවත් රාශියක් පෙන්වා දිය හැකිය.
අභිධර්මය ඉගෙන ගන්නට අතීතයේ රචනා කර ඇති පොත් අතර කිහිපයක නම්
- අත්ථසාලිනි ධම්ම සංගනී අටුවාව
- සම්මෝහවිනෝදනී විභංග අටුවාව
- පංච ප්‍රකරණ කථා
- අභිධම්මාවතාරය
- අභිධම්මත්ථ විකාසිනී
- රූපාරූප විභාගය
- සච්ච සංඛේපය
- සාරත්ථ සාලිනී ටීකා
- නාමරූප සමාසය
- සංඛේප වණ්ණනා ටීකා
- පරමත්ථ දීපනී ටීකා
- නාම රූප පරිච්පේදය
- පරමාර්ථ විනිච්ඡය ටීකා
- මෝහ විවිච්ඡේදනී
- රූප විභාගය
- නාමචාර දීපකය
- සුචිත්තාලංකාරය
ආදී ලෙස ථේරවාදී පාලි පොත් මෙන්ම මහායානික සංස්කෘත පොත් රාශියක් ද තිබේ. ඉගෙන ගත් යුත්තේ ථේරවාදී අභිධර්ම යයි. එය ඉගෙන ගත යුතු ක්‍රමයක් ද තිබේ. අභිධර්මයට ලියවී ඇති පොත් ප්‍රමාණය අති විශාල වේ. මහා සාගරයක් වැනි වූ අභිධර්මය ගැන ඉතාම කෙටියෙන් ලියූ විශිෂ්ටතම පොත වන්නේ අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය යි. මහාවිහාරවංශික අනුරුද්ධ තෙරුන් වහන්සේ විසින් රචනා කළ මෙය, අභිධර්මය ඉගෙන ගන්නා සත්පුරුෂයින්ගේ පාඨ ග්‍රන්ථය වේ. මෙහි පරිච්ඡේද නවයක් තිබෙන අතර මතක තබාගත හැකි ක්‍රමයකින්, අභිධර්ම පෙළ ගස්වා තිබීම මෙහි ඇති විශේෂ ලක්ෂණය යි. සියලුම ථේරවාදී රටවල් වල අභිධර්මය උගන්වන්නට පෙර පුරුදු කරවන පොත වන්නේත් මෙයයි.
අභිධර්මය ඉගෙන ගන්නා පින්වතුනට ඒ සඳහා පටන් ගත යුතු පහසුම ක්‍රමය මෙම අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය ඉගෙන ගැනීමයි. අපද ඔබට අභිධර්මය කියා දෙන්නේ ෙම් අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය අනුවයි.
අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමේදී අතිපූජනීය රේරුකානේ චන්දවිමල මහනා නායක මාහිමිපාණන් වහන්සේගේ අභිධර්ම මාර්ගය සහ අභිධර්මයේ මූලික කරුණු කියන පොත් නිතර පරිශීලනය කිරීම කළ යුතු වේ. එමෙන්ම වෛද්‍ය අමරදාස රත්නපාල මහතා අතින් රචනා වුන අභිධර්මාර්ථ ප්‍රදීපිකා නම් පොතත් පරිශීලනය කිරීම ඔබට අභිධර්මය ඉගෙන ගැනීමට අතිශයින්ම උපකාර වේ. එමෙන්ම ගිහි පැවිදි බොහෝ පින්වතුන් අතින් රචනා වී ඇති අභිධර්මයට අදාළ පොත් පරිශීලනය කිරීමෙන් ඔබේ අභිධර්ම ඤාණය වැඩිදියුණු කරගත හැකිය. ඒ සඳහා සුදුසු පොත් සහ ආචාර්ය පරම්පරා රාශියක් තිබේ.
පිංවත් ඔබ අවසානයේදී ප්‍රකරණ ග්‍රන්ථ හත සහ එහි අටුවා, ටීකා, අනු ටීකාදී ග්‍රන්ථ දැන ඉගෙන ගත යුතු ම ය. එහි අභිධර්මය දැන ඉගෙන ගැනීම පින්වත් ඔබට සසරින් එතෙර වන ගමනට අතිශයින්ම උපකාර වේ. පින්වත් ඔබ අභි ධර්මය දැන ඉගෙන ගත්තාට, පින්වත් ස්වාමීන් වහන්සේ නමක් හෝ ගිහි පින්වතෙක් හෝ හෙළා දකින්නට හෝ ඔබගේ සන්තානය කෙළෙස් ධර්ම වලින් පුරවාගෙන අන්‍යන්ව පීඩාවට පත් කරන්නට හෝ ඔවුන් දන්නවා දැයි අසා ඔවුන් අපහසුවට පත් කරන්නට හෝ මේ වටිනා දහම භාවිතා නොකරන්න. මෙහි ඉගැන්වෙන කරුණු මැනවින් දැන් ඉගෙන ගෙන, කරුණා මෛත්‍රිය ඇතිව අන්‍යයන්ටත් කියාදෙමින් සියලු කෙලෙසුන් නසා සසරින් එතෙර වන්නට උත්සාහවන්ත වන්න.
සිත හදුන්වන්නට පහත සඳහන් නම් සියල්ල කියනු ලැබේ.
කතමං තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති?
යං තස්මිං සමයෙ චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්‍රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණ ධාතු-ඉදං තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති.
කවරෙක් එසමයෙහි චිත්ත වෙයි යත්:
එසමයෙහි යම් චිත්තයෙක් මනසෙක් මානසයෙක් සිතෙක් (පණ්ඩර වූ) භවාංග සිතෙක් මනසෙක් මනායතනයෙක් මනින්‍ද්‍රියයෙක් විඥානයෙක් විඥානස්කන්‍ධයෙක් තදනුරූප වූ මනොවිඥාධාතුයෙක් වේ ද - මේ එසමයෙහි චිත්තය වේ.
- (ධම්මසංගනී ප්‍රකරණය - චිත්තුප්පාද කාණ්ඩය)
යැයි කියන්නේ අරමුණු දැනීමේ ශක්තියට බව දැන් ඔබ දනී. සචේතනික වස්තු වන සත්ත්වයන්ට හැර අචේතනික වස්තු වලට සිතක් නැත.
‘සිත’ යන තනි වචනයෙන් හැඳින්වුවත් එක සත්ත්වයෙකුට ඇත්තේ එකම සිතක් නොවේ. එය සිත් පරම්පරාවකි. සිත් පරම්පරාවක් බව නොවැටහෙන්නේ සිත් ඉතා වේගයෙන් ඉපිද නැතිව යන නිසාත් අතරක් නැතිවම හටගන්නාත් නිසාය. සිත් එකවර දෙකක් ඇති වන්නේ නැත.එක වරකට හට ගන්නේ එක සිතක් පමණි.ඒ හට ගන්නා සිතද එක අරමුණක් පමණක් ගන්නා අතර අරමුණු දෙකක් ගන්නේ නැත.එසේම එක සිතක් එකවර ගනු ලබන්නේද එක් අරමුණක එක් ස්වභාවයක් පමණි. අරමුණක ස්වභාව දෙකක් එකවර ගන්නේද නැත.
මේ සිත අතිශයින්ම සුන්දරය. ඒ බව තේරුම් ගන්නට සිත හට ගන්නා ආකාරය, සිතේ ආයුෂ, සිත උපදින්නේ කවර තැනකද? යනාදී කරුණු දැන ගෙන සිටිය යුතුය.
සිතක් හට ගන්නට කරුණු කිහිපයක් සම්පුර්ණ විය යුතුය.ඉන් පළමුවැන්න පැවත එන සිත් පරම්පරාවක් තිබිය යුතුය. පැවත එන සිත් පරම්පරාවේ මුල සෙවීමට නොහැක.
අඹ ගස් ඇති වන්නේ අඹ ගස් පරම්රාවකමය. ඒ අඹ ගස් පරම්පරාවේ මුල් අඹ ගස සොයා ගෙන ගිය හොත් කිසි දිනක එය ලැබෙන්නේ නැත. සිදු වන්නේ එයට උත්සාහ කරන පුද්ගලයා අධික ලෙස වෙහෙසට පත්වීම පමණි.
කිසි දෙයක ආරම්භය දැක්වීමට නොහැකි නිසා බොහෝ දෙනා මේවා සර්ව බලධාරී මැවුම් කරුවෙකු විසින් හෝ බ්‍රහ්මයෙකු විසින් හෝ මවන ලද ඒවා යැයි මිථ්‍යා දෘෂ්ටි ඇති කර ගනී. එහෙත් ඒ අයට අසන ඒ මැවුම් කාර දෙවියා හෝ බ්‍රහ්මයා පහල වූ හේතු දැක්වීමට කිසිසේත් පුළුවන් කමක් නැත. සම්මුතියේ කරුණු ඇති වූයේ පරමාර්ථ ධර්ම නිසාය.සම්මුති ධර්ම සැබෑ ඒවා නොවන අතර සම්මුතියෙන් සම්මුතිය විසඳීමට උත්සහ කල නොහැකි දෙයකි. මේ චිත්ත පරම්පරාව පරමාර්ථ ධර්මයක් වන අතර එය සීමා රහිත කාලයක සිට පැවත එයි.
සිතක් හට ගන්නට අරමුණක් තිබිය යුතුමය. අරමුණු කියා කියන්නේ සිතට දැනෙන ඒවාටය. සිතට දැනෙන අරමුණු හයක් තිබේ. ඒවා නම් රූප , ශබ්ද, ගන්ධ, රස, පොට්ඨබ්බ, ධම්ම යන හයයි. දුර්වලයෙකුට නැගිටීමට හැරමිටියක් වුවමනා වනවාක් මෙන් සිතක් ඇති වීමට අරමුණක් තිබිය යුතුමය. ලෞකික, ලෝපකෝත්තර,ප්‍රඥප්ති, පරමාර්ථ සියල්ල මෙයට අයත්ය.
සිතකට අරමුණු විශාල ප්‍රමාණයක් හමු වේ. එහෙත් එක සිතක හට ගන්නේ එක අරමුණක් පමණි. එක අරමුණක්ඇතිවූ සිටකට තවත් අරමුණක් ගැනීමට ද පුළුවන් කමක් නැත. පළමු සිත නැතිව ගියායින් පසුව ඊළඟට ඇතිවන සිත කලින් නැතිව ගිය සිත ගත් අරමුණම හෝ වෙනත් අරමුණක් ගෙන පහල වේ.
මේ ආකාරයට විවිධ අරමුණු ගෙන සිත් උපදිමින් නැතිව යමින් නැවත උපදිමින් චිත්ත සන්තතිය පවතී. එක භවයක් අවසන්ව (මියගොස්) නැවත භවයක් හට ගන්නා විටදීත් මේ සිත් පරම්පරාව අතරක් නොමැතිව නොසිඳී පවතී. චුති සිත ප්‍රතිසන්ධි සිත භවාංග සිත ‘සිත’ යන තනි වචනයෙන් හැඳින්වුවත් එය චිත්ත පරම්පරාවක් බව දැන් ඔබ දනි. ඒ චිත්ත පරම්පරාවේද භවයක පළමු හට ගැන්ම එහි පැවතීම හා එහි අවසාන සිත අනුව වෙන වෙනම නම් වලින් හඳුන්වනු ලැබේ . లో චුති සිත, ප්‍රතිසන්ධි සිත, භවාංග සිත ලෙසටය.
ඉහත සඳහන් කළ ප්‍රතිසන්ධි සිතත් භවාංග සිතුත් චුති සිතත් යන සිත් වලට අයත් කෘත්‍යයන් (ක්‍රියාවන් ) වෙනස් වුවත් ඒ සිත් වලින් ගන්නා අරමුණු එකක්ම වේ. ඒ ප්‍රතිසන්ධි සිතින් ගත් අරමුණමය. චිත්ත වීථි ගැන නොදන්නා කෙකෙකුට මෙය තේරුම් ගැනීම දුෂ්කර වේ. චිත්ත වීථි ගැන දන්නා අයෙකුට ය තේරුම් ගැනීම අපහසු නොවේ. කලින් ජීවත්ව සිටි භවයෙහි දී මිය යෑමට, චුති සිත ඇතිවන්නට පෙර මරණාසන්න චිත්ත වීථිය නමින් හඳුන්වන සිත් පෙළ ඇති වේ. එම චිත්ත වීථිය අයත් සිත් වලට හමුවන අරමුණු තුන් ආකාරයක් වේ. එනම්
- කර්ම
- කර්ම නිමිති
- ගති නිමිති යනුවෙනි.
මේ අරමුණු එක අරමුණක් ගෙන මේ චිත්ත වීථිය ඇති වී චුති සිතින් කෙලවර වේ. මේ මරණාසන්න චිත්ත වීථියේ ඇතිවන කර්ම සිත් වන ජවන් සිත් වලද අරමුණ වන්නේ මේ තුනෙන් එකකි.
මතු භවයක් ඇති කිරීමේ විපාක ශක්තිය ඇති මේ ජවන් සිත් පහක් ඇති වී එයට පසුව ඇතිවන චුති සිත ඉපිද නැති වීමත් සමගම මතු භවයෙහි පහළ කරවන මේ ප්‍රතිසන්ධි සිත ඇති වේ.
මේ ප්‍රතිසන්ධි චිත්තයෙහි අරමුණත් පෙර භවයෙහි මරණාසන්න චිත්ත වීථි වල අරමුණත් එකක්ම වේ. ප්‍රතිසන්ධි, භවාංග, චුති යන සිත් තුනෙන්ම ගත් අරමුණ පෙර භවයේ ගත් අරමුණක් මිස මේ භවයේ ගත් අරමුණක් නොවන බව මින් පැහැදිලි වේ.
ප්‍රසන්ධි සිතේ ස්වභාවය මෙසේ දැන ගත්තත් එම සිතට දැනෙන අරමුණ අභිඥා උපදවා නොගත් පෘථජ්ජන අයට දැන ගැනීමට නොහැකිය.
පැවත එන සිත් පරම්පරාවේ චුති, ප්‍රතිසන්ධි, භවාංග නොවන සිත්ද ඇතිවේ. අලුත් භවයක පහල වීමෙන් පසු අරමුණු ගැනීමට උපකාර වන අවයව හයක් ලැබේ. ඒවාට ද්වාර යැයි කියනු ලැබේ. එම දොරටු වලින් ඇතුල් වන අරමුණු ගෙන අලුත් අලුත් සිත් මේ පරම්පරාවේ හට ගනී.
අලුත් අරමුණක් ගැනීමේදී පළමුව පැවති භවාංග සිතේ අරමුණ චලනය වීමෙන් දුර්වල වී එයට පසුව උපදින සිතේ දී එම අරමුණු ඉවත් වේ. මෙයට පසුව ඇතිවන සිත අලුත් අරමුණක් රැගෙන එහි ශක්තිය තිබෙන තාක් සිත් කිහිපයකින් යුක්ත සිත් පෙළක් පහල වේ. ඒ සිත් පෙළ චිත්ත වීථියකි. මේ සිත් පෙළ අවසන් වනවාත් සමගම නැවතත් උපදින්නේ භවංග සිත් පරම්පරාවමය.
නැවතත් අලුත් අරමුලක් ගැනීමට කැමැත්ත ඇති වුවහොත් ඉහත කි ආකාරයට භාවාන්ගය බිඳී අලුත් අරමුණ ඇති චිත්ත වීථිය ඇති වේ. යම් දවසක රහත්ව පිරිනිවන් පානා තෙක් මේ සිත් පරම්පරාව නොසිඳී පවතී. තාවකාලිකව මේ සිත් පරම්පරාවේ හට ගැනීම නතර වන අවස්ථා දෙකක් තිබ්වේ. ඒ නිරෝධ සමාපත්තියට සම වදින අවස්ථාව හා අසංඛ සත්‍යයෙයි.
ඇස්, කන්, නාස් ආදී ඉන්ද්‍රියන් ඇති සිහියෙන් සිටින නිරෝගිමත් මිනිසෙකු යම් කිසි තැනක සිටින විටදී ඔහුට ඒ අවට ඇති රූප, ගන්ධ, රස, පොට්ඨබ්බ ආදී අරමුණු, අවස්ථාවේ හැටියට හමුවේ. ඔහුට ඒ අවස්ථාවේ දී වැටහෙන්නේ එම රූප බැලීම, ශබ්ද ඇසීම, ගඳ දැනීම, රස දැනීම, ස්ඵර්ශය දැනීම, වෙනත් දේ සිතීම, ශරීරය සෙලවීම, කතා කිරිම ආදී විවිධ දේ එකවර සිදු වනවාක් මෙන්ය.
නමුත් එක් සිතක් එකවර ගන්නේ එක අරමුණක් පමණි. ඉතා ස්වල්ප මොහොතකදී විශාල සිත් ප්‍රමාණයක් වෙන් වෙන්ව අරමුණු ගෙන ඉපිද නැතිව යයි. එය වැටහෙන්නේ එකවර සිදුවන්නාක් මෙනි. ඇසුරු සැණක් ගසන මොහොතකදී මෙවැනි සිත් ලක්‍ෂ කෝටි ගණනක් ඇතිව නැතිව යයි.
එක සිතකට ඇත්තේ ( රූපක්ෂනයකට ) උපමාවකින්ද මෙය කිව නොහැකි අතර සිතේ ආයුෂ ඉතාමත් ස්වල්ප බව තේරුම් ගත යුතුය.
ඉපිද නැතිව යන සෑම සිතකටම අවස්ථා තුනක් තිබේ. ඒ උත්පාද, තිථි, භංග යන අවස්ථා තුනයි. මේ එක අවස්තාවක් හඳුන්වන්නේ කුඩා චිත්තක්‍ෂණයක් කියාය. එවිට සිත් දාහතකි. ( 17 ) කුඩා චිත්තක්‍ෂණ නම්( 51) පනස් එකකි. ( 17 × 3 ) රූප පරමාර්ථයකට වඩා චිත්ත පරමාර්ථය ඉතා සියුම්ය.
ධර්මා නුකූලව විමසද්දී බොහෝ අය සිත පවතින්නේ මොළයේ යයි කියති. මනෝ විද්‍යාඥයින් වෛද්‍යවරුන් ආදී බොහෝ අය මේ මතය ඒ මතය බොරු බව පෙනේ. මිනිස් මව් කුසක සත්‍වයෙකු පිළිසිඳ ගැනීමේදී ප්‍රතිසන්ධි සිතත් සමගම කර්මයෙන් හටගත් රූප කලාප තුනක් ලැබේ. එනම් වස්තු දසකය, කාය දසකය, භාව දසකය යන තුනයි. මෙයින් පඨවි, ආපෝ, තේජෝ, වායෝ, වණ්ණ, ගන්ධ, රස, ඕජා, ජිවිතෙන්ද්‍රිය, රූපය යන දහය වස්තු දසකයයි. පඨවි ආදී නවයත් සමග කාය රූපයත්, නැවතත් එම නවයත් සමග භාව රූපයත් යන රූප 30 පළමුව පහළ වේ. මේ කළල රුපයයි. මෙතැන් පටන් ටිකෙන් ටික රූප පරම්පරාව වැඩී ශරීර අවයව සෑදීමට පටන් ගනී. ප්‍රසාද වස්තු ආදිය සම්පුර්ණ වන්නට සති එකොළහක් (11) ගත වේ. මොළය සෑදී ක්‍රියාත්මක තත්වයට පත්වන්නට සති දාහතරක් (14) පමණ යයි.
මෙසේ බලන විට සිත පවතින්නේ මොළය සෑදී ක්‍රියාත්මක තත්වයට පත්වන තෙක් සිත පවතින්නේ කොහේදැයි, සිත පවතින්නේ මොළයේ යයි කියන උදවියට කිව නොහැකිය.
සිත පවතින්නේ ප්‍රතිසන්ශයත් සමග ඇති වූ හෘද වත්ථු රූප සන්තතිය ඇසුරු කර ගෙනය. මොළය සෑදෙන්නේ පසුවය. මේ කර්මජ රූප පරම්පරාව කර්ම ශක්තිය ඇති තාක් පවතී. කර්මජ රූප සන්තතිය අවශ්‍ය වන්නේ චුති සිත අවසන් වීමත් සමගය.
හෘද වත්ථු රූප නිරුද්ධ වීමෙන් මේ භවයට අයත් චිත්ත සන්තතියද නිරුද්ධ වේ. මව් කුසින් බිහිවන සමහර අංග විකල දරුවන්ට මොළය පිහිටන්නේද නැත. ඔවුන් ඉපිද සුළු මොහොතකින් මිය යයි. මෙයට හේතු වන්නේ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම වැනි ශරීරය පවත්වා ගැනීමට උවමනා අවශ්‍ය අවයව ක්‍රියා කර්රවීමට මොළයේ උපකාරය අවශ්‍ය නිසාය. චක්ඛු ප්‍රසාද වස්තු ආදී ඔරසද වස්තතූන්ගේ නිරෝගී භාවය රැක ගැනීමටද මොළය උපකාරී වේ. ඒ ප්‍රසාද වස්තු උපද්‍රව සහිත නම් එහි උපදින සිත් හට ගැනීමට බාධා ඇති වේ. මෙම නිසා දැකීම, දැනීම, රස දැනීම, ශාරීරික වේදනා දැනීම ආදී ක්‍රියාවන් සිදු වන්නට මොළය අවශ්‍ය වේ. දරුවෙක් බිහිවූ පසුව හෘදය වස්තුව, පෙනහැලි ආදී අභ්‍යන්තර ශරිර අවයවයන් ක්‍රියා කර වීමටද මොළය අවශ්‍ය වේ. ශරීරයේ උෂ්ණය සම තත්වයේ පැවත් වීමටද ආහාර පැසවිමටද මොළය උවමනාය. ඉහත සඳහන් කළ කරුණු අනුව මොළය අවශ්‍ය වන්නේ සිත පවත්වා ගැනීමට නොවේ. ශරීරය පවත්වා ගැනීමටය. මේ සිත් පරම්පරාව පවතින්නේ හෘදය වස්තු රූප පරම්පරාව ඇසුරු කර ගෙනය.
සසර බිය දැක සසර දුකින් එතෙර වීමට කටයුතු කරන නුවණැත්තෝ ලෝකෝත්තර මාර්ග ඤාණයන් උපදවා ගත යුතුය.